أبريل 2015




خه‌رته‌له‌ 
ناوی زانستی :   Sinapis L
لە خێزانی :Brassicaceae

 گیایه‌کی وەرزی بەهارەیە  که‌ دوو جۆری چه‌رموو و ڕه‌شی هه‌یه‌، گه‌لآکانی له‌ گه‌لآی توور ده‌چێ، به‌لآم بچوکترە ، گوڵه‌کانی زه‌رد و تۆوه‌که‌ی ورد و قاوه‌یی و تام تیژه‌، تۆوه‌که‌ی پاش ئه‌وه‌ی کوترا، له‌ سرکه‌ یان ئاودا ده‌کرێته‌ هه‌ویر و له‌ گه‌ڵ گۆشت و چێشتی دیکه‌ ده‌خورێ.




ناوی عەرەبی:- (ینسون ، یانسون، تقدة)
ناوی ئینگلیزی:- (Anise ، Sweet ، Cumin ، anisum vulgare )
ناوی زانستی:- (pimpinella anisum)

ڕووه‌كێكى ساڵانه‌یه‌ له‌ یۆنان و كوەیت ومیسر وماڵته‌ وهه‌ندێك ناوچه‌ى ئاسیاى بچووك (أسیاء الصغرى)
ده‌ڕوێت  ، له‌ سه‌ده‌ى چواره‌مه‌وه‌ سووده‌ گرنگه‌كانى له‌ئه‌وروپا زانراوه‌ .له‌سه‌رده‌مى (ڤیرجیل - Virgil) دا به‌ 
پاره‌(عملة) ڕه‌چاو ده‌كرا وباجى پێ ده‌درا. هه‌ندێك كه‌س له‌وباوه‌ڕه‌دان كه‌كێكى بووكێنى(كعكة العرس - Wedding-cakes)
كه‌به‌ رازیانه‌ بۆن وتام خۆش ده‌كرا ، له‌سه‌رده‌مى ڕۆمانه‌كانه‌وه‌ هاتووه‌ته‌ كایه‌وه‌ . فه‌ره‌نسییه‌كان زۆرى حه‌زلێ ده‌كه‌ن، ده‌یكه‌نه‌
مه‌یى (لیكویر- liqueuurus)  وشه‌ربه‌ته‌ بووژێنه‌ره‌كانه‌وه‌(المشروبات المنعشة-Cordials) , هه‌روه‌ها سوودى پزیشكیشى هه‌یه‌.
له‌زه‌مانى پاشا ئه‌دواردى چواره‌م دا ژنان تووره‌كه‌ى كه‌تانیان ده‌هێناو پڕیان ده‌كرد له‌رازیانه‌ ولە دۆڵابى جلوبه‌رگدا هه‌ڵیان ده‌واسى ، به‌مه‌به‌ستى بۆنخۆشكردن.
گیایه‌كى ساڵانه‌یه‌ ، گه‌ڵاكه‌ى ددانداره‌ ، گوڵه‌كه‌ى سپى وبه‌ره‌كه‌ى ورد و قاوه‌ یییه‌ ، مادده‌یه‌كى گرنگى تێدایه‌  پێى ده‌گوترێت ڕۆنى ڕازیانه‌ ومادده‌ى ئه‌نیتۆل كه‌بۆ هێمنكردنه‌وه‌ى كۆڵنج وهه‌رسكردن به‌كاردێت . ڕۆنى ڕازیانه‌ بۆ دروستكردنى ده‌رمانى ده‌م وددان و له‌ناوبردنى ئه‌سپێ به‌كاردێت ، هه‌روه‌ها بۆ هه‌رسكردن ودامركانه‌وه‌ى ژانى ریخوڵه‌ و هه‌ ناسه‌ته‌نگى  به‌كاردێت.


ئامادەکردنی:
   رابه‌ری كشتوكاڵى
   ئاسۆ مولود حمید                        
  



بۆ ماوه‌ی سی هه‌زار ساڵ به‌شه‌کانی ڕووه‌کێك له بستێ خاکی به‌ستووی سیبریا به پارێزراوی هه‌ڵگیراوه - ئێسته توێژه‌ران گوڵی ئه‌و ڕووه‌که ده‌هێنه پشکووتن: گوڵه‌کان جیاوازی زۆریان له‌گه‌ڵ وه‌چه‌کانی ئه‌مڕۆیاندا هه‌یه.
پێش 30000 ساڵ له‌مه‌وبه‌ر، که‌مێك پێش ترۆپکی دواهه‌مین چه‌رخی به‌فرین، له سیبریا سمۆره ڕووه‌کیان بۆ ژێرخانه‌کانی خۆیان بردووه. ئێسته توێژه‌ران پاشماوه‌ی ڕووه‌که‌کانیان له چینه‌ به‌ستووه‌کانی خاکدا (=Permafrost) دۆزیوه‌ته‌وه.
چینه به‌ستووه‌کانی خاکی سیبریا چه‌ند به‌شێکی باش له خۆراکیان پاراستووه. توێژه‌ران له‌سه‌ر ڕووپه‌ری کۆواری "Proceedings of the National Academy of Sciences"دا نووسیویانه، که سه‌رکه‌وتووی لێکۆڵینه‌وه‌که‌یان ده‌ریده‌خات، که چینه به‌ستووه‌کانی خاك بۆ پاراستنی ڕه‌گه‌زی زینده‌وه‌ره‌کان گرنگییه‌کی ئه‌وتۆی هه‌یه. نزیکه‌ی له 20%ی ڕووپه‌ری زه‌وی له پانتاییه به‌رزه‌کاندا به خاكی به‌ستوو داپۆشراوه.
توێژه‌ران به‌سه‌رپه‌شتی "Svetlana Yashina" و "Stanislav Gubin" له ئه‌کادیمییه‌ی ڕووسی بۆ زانست له "Pushchino" کاریان له‌سه‌ر ئه‌و به‌شه‌ی ڕووه‌ك کردووه، که سمۆره‌کان له گه‌نجینه‌ی هێلانه‌کانی ژێرزه‌میندا هه‌ڵیانگرتووه؛ به‌شه‌کانی ڕووه‌کیش ده‌که‌ونه ژێر 38 مه‌تر له قوڵایی چینه‌ به‌ستووه‌کانی خاك و دوای هاتنی چه‌رخی به‌فرین تواندنه‌وه‌یان به‌سه‌ردا نه‌هاتووه.
له نێو ڕووه‌که دۆزراوه‌کاندا توێژه‌ران "Silene stenophylla"یان هه‌ڵبژارد، که سه‌ر به‌ ڕه‌گه‌زی "Silene"یه. توێژ‌‌ه‌ران له به‌ری پێنه‌گه‌یشتووی ڕووه‌که پزه‌ی شانه‌یان ده‌رهێنا و سه‌ره‌تا له ناو تاقیگه‌دا چه‌که‌ره‌یان به ڕووه‌که‌کان کرد. هه‌روه‌ها به مه‌به‌ستی به‌راوردکردن توێژه‌ران تۆوی هه‌مان جۆر له ڕووه‌کی ئه‌مڕۆکه‌یان چاند.
ڕووه‌که‌که به‌شێوه‌یه‌کی ئاسایی گه‌شه‌یکرد. له گوڵه‌که‌یه‌وه ناتوانرێت جیاوازی ڕواڵه‌ت تێبینی بکرێت. به‌ڵام په‌ڕی گوڵه‌کانی ڕووه‌کانی ئه‌مڕۆ پانتر و گۆشتن ترن. هه‌روه‌ها گوڵی ڕووه‌که‌کانی ئه‌مڕۆ هه‌ردوو ڕه‌گه‌ز‌ی مێینه و نێرینه‌ی له‌سه‌ر یه‌ك ڕووه‌ك تێدایه. ڕووه‌کی سی هه‌زار ساڵه‌ی له‌مه‌وبه‌ری تازه نۆژه‌نکراو سه‌ره‌تا گوڵی مێینه‌یان به‌رهه‌مهێناوه و دواتر دوو ڕه‌گه‌ز. دواجار توێژه‌ران گوڵه‌کانیان ده‌سپشکێو کرد. پاش هه‌شت بۆ نۆ هه‌فته تۆویان کرد، که دواتر بۆ جارێکی دیکه ڕووه‌ك له تۆوه‌کانه‌وه‌ گه‌شه‌یانکرد.
توێژه‌ران له درێژه‌ی ناوه‌ڕۆکی بڵاوکراوه‌که‌یاندا نووسیویانه، که ئه‌نجامدانی لێكۆڵینه‌وه‌ی دیکه له باره‌ی چینه به‌ستووه‌کانه‌وه گرنگه، تا به‌هۆیه‌وه گه‌نجینه‌ی جینی (=Genpool) ساته‌کانی پێشوو ئاشکرا بکرێت. ده‌یان هه‌زار ساڵه پتر له سه‌دانن مه‌تر له خاك به چینی به‌فری داپۆشراوه. به‌مجۆره پاشماوه‌یی ڕابردووی سه‌ته‌کانی پێشوو پارێزراون - هه‌ر له به‌کتیریای درشت تا ده‌گاته ده‌نکه‌ هه‌ڵاڵه، سپۆر، ڕووه‌ك یان مێروو، هه‌روه‌ها ئاژه‌ڵی مه‌زنی وه‌ك ماموت.

سه‌رچاوه‌ی هه‌واڵ:
Spiegel + BBC

ئامادەکردنەوەی :-
سۆران ابراهیم




كوردستان بەهۆی هەڵكەوتنی شوێنی جوگرافیەوە بووەتە ناوچەیەكی لەبار بۆ گەشەكردنی كۆمەڵێك ڕووەك كە سوودێكی گرنگ و گەورەی هەیە لەڕووی ئابووری و پزیشكیەوە.
دارەبەن(دارقەزوان) یەكێكە لەو ڕووەكە گرنگ و بە بایەخانەی كە بەڕووبەرێكی بەرفراوان لەناوچە شاخاویەكانی كوردستاندا دەڕوێت ئەو ناوچانەی كە زستانی ساردو بەفراویە و هاوینی فێنك مامناوەندە. لەعێراق لە كوردستاندا لەناوچەكانی هەورامان و بینجوێن و قەڵادزێ‌ و قەرەداغ و ناوچەكانی بادیناندا لەگەڵ ڕووەكەكانی (داربەڕوو،بادەمی كێوی ،بڵاڵوك ،هەرمی َكێوی،گۆیژ...هتد)دەڕوێت .گرنگی ئەم ڕووەكە لەوەدایە دەتوانین لەیەك كاتدا سوود لە بەرهەم و بنێشت و گەڵاكەی وەربگرین هەروەها دەتوانین وەکو بنچینە بەکار بێت بۆ مووتوربەکردنی درەختی بستە (فستق) لە سەری.

لە کوردستاندا و لەو ناوچانەی ئەو درەختەی لێ ئەڕوێت بەشێکی خەڵکی سەرقاڵی بەرهەمهێنانی بنێشتە تاڵن لەم درەختەوە کە بە چەند هەنگاوێک بنێشتی تاڵ وەدەست دێ ئەوانیش بریتین لە:-

١-برینداركردنی ڕووەكەكە:




ئەوكەسەی كە هەڵدەستێ‌ بەم كارە پێی دەڵێن (لەلۆدەر)دەبێت شارەزایی تەواوی هەبێت لەم كارەدا چونكە بڕی بەرهەم پشت دەبەستێ بەشارەزای ئەوكەسە.
دەبێت لەلەكان بەشێوەی زیك زاك بێت(مەعین) دووری نێوان لەلەكان نزیكەی (١٠-١٢)سم بێت و هەروەها درێژی لەلەكان نزیك (٢-٣)سم بێت و وەپانی نزیكەی ١سم.


٢-درووستكردنی كۆچەڵە(كۆچكە)
                                                                            


        

پاش ئەوەی ڕووەكەكە برینداركرا ئینجا وەستاو بەردەستەكە دەچنە لای ڕووەكەكەو بەردەستەكە قوڕەكە بەشێوەی گونك گونك دەبڕێت دیداتە دەستی وەستاكە ئەویش كۆچكەكەی لێدروست دەكات.
كێشی ئەو گونكە دەبێت لە نێوان (١٠٠-١٥٠)گرام بێت وە بڕی ئەوبەرهەمەی لەماوەی ئەو ڕۆژەدا دەستمان دەكەوێت نزیكەی (٢٠-٢٥)كغم.


كوچكە:-بریتیە لە پارچەیەك قووڕ كە كێشەكەی لە نێوان (١٠٠-١٥٠) گم دەبێت،  پاش ئەوەی كە بەجوانی خۆشەكرا لەسەر قەدی ڕووەكی دارەبەن بەشێوەی هەڵواسراو بەجێدەهێڵرێت بۆ ئەوەی پاش ڕژانی بنێشتەكە لە ناویدا كۆدەبێتەوە.
كرداری دووبارە برین داركردنەوە(دوولەلە)
پاش ئەوەی ئیشەكەمان تەواو كرد كۆچكەكان بەقەدی ڕووەكەكانەوە بۆماوەی (٨-١٠) ڕۆژ بەجێدەهێڵین پاشان هەموو برینەكان برینداردەكەینەوە .ئەم كارەش پێویستی بە شارەزایی و وریایی تەواو هەیە.چونكە زۆرترین بڕی بنێشت لە دوولەلەدا دێت .


٣-كۆكردنەوەی بنێشت

پاش تەواوبونی كرداری دووبارە برین داركردنەوەی ڕووەكەكە (دوولەلە) دەبێت بۆماوەی (١٠-١٢)ڕۆژ بەجێی بهێڵین پاشان هەڵدەستین بەكۆكردنەوەی بنێشتەكە. 
ئەم كردارە دەبێت پێش هەڵهاتنی خۆرو پاش ئاواوابونی خۆر ئەنجام بدرێت ، چونكە بەكەمترین گەرمی لزوجەی كەم دەبێتەوە ناتوانین كۆی بكەینەوە.
هەركەسێك دەتوانێت ڕۆژانە نزیكەی(٢٠-٣٠)كغم بنێشت كۆ بكاتەوە ئەمەش دەكەوێتە سەرتوانای جەستەی كەسەكە پاشان دەپالێورێت دەكرێتە ناو دەفری تایبەت بەخۆی. 

وەرگیڕاوە لە نامەی بەکالۆریۆسی کاک دیاری نەوزاد

نوسینەوەی:-
سۆران ابراهیم


ڕوەک یان درەخت یان گژو گیا بوونەوەرێکی زیندوون چەندین شێوە و قەبارەیان هەیە، لە ڕوەکە سەرخەسیەکانەوە کە قەبارەیان بچوکە تاکو دەگات بە درەختە گەورە بەرزەکان.
زۆربەی ڕووەکەکان لەسەر ڕوی زەوی ڕێژەیەکی دیاریکراو لە مادەی ژەهراویان تیایە کە بەرگریکردن لە خۆیان بەکاری ئەهێنن، بەڵام کاریگەری ئەم مادە ژەهراویانە لە ڕووەکێکەوە بۆ ڕووەکێکی دی جیاوازە، هەندێکیان بێهۆشکەرو هەندێکی تریان کوژەرن، ئایا زانیوتە کە تۆوی  سێوو گێلاس و قۆخ بڕیک ژەهریان تیادایە؟ ئەگەر بە ڕێژەیەکی زۆر بخورێن مەترسیان هەیە لەسەر تەندروستی !
زۆر ڕووەکی ژەهراوی مەترسیدار لە باخەکانماندا هەیەو ڕەنگە هەستمان پێی نەکردبێ، بۆیە گرنگە زانیاری دەربارەیان بزانین و ئاگاداریان بین.
نزیکەی ٨٥ جۆری ڕووەکی ژەهراوی کە زۆربەیان بە شێوەی سروشتی ئەڕوێن لە عڕاق و کوردستان بونیان هەیە، ئەمەش هەندێ جۆری ئەم ڕووەکانەیە کە ژەهراوین .

١-ژاڵە (دفلی) Nerium oleander
ئەم دەوەنە لای زۆربەمان ناسراوەو لە زۆر شوێندا بە مەبەستی جوانی و ڕازاندنەوە بەکار ئەهێنرێت، بەشەکانی ئەم ڕووەکە ژەهراوین و بە تایبەت بۆ مناڵ خواردنی گەڵایەک بەسە بۆ ژەهراوی کردنی . ژاڵە لە پشت مردنی ژمارەیەکی زۆر لە سەربازانی ناپلێۆن بوو ، دوای داگیرکردنی گوندێکی ئیسپانیا .


٢-دیفنباخیا   Dieffenbachia
رووه‌کێکی گیاییە بە مەبەستی جوانی گەڵاکانی پەروەردە دەکرێت. ئەوەی جێی سەرنجە ئەم ڕووەکە ڕووەکی  به‌رسێبه‌رە خه‌ڵک له‌ ژووری ماڵه‌وه‌ په‌روه‌رده‌ ی ده‌کات ، بەڵام گه‌ڵاکانی  ئەم ڕووەکە ماده‌ی ئوکزالاتی کالسیومی تێدایه‌ که‌ به‌ ماده‌ی نا پرۆتۆپلازمی داده‌نرین ، ژه‌هراوین گه‌ر مندال یان هه‌رکه‌سی گه‌لاکه‌ی بخوات تووشی  به‌رزبووونه‌وه‌ی پله‌ی گه‌رمی لەش و ڕەنگە بۆ منداڵ  ژیانی بخاته‌ مه‌ترسیه‌وه‌ ، بۆیه‌ پێویسته‌ دوور له‌ده‌ستی منداڵی بچووک دایبنێین .



٣- زەنگی دۆزەخ ،داتۆرا Datura stramonium
  جۆرێکی ڕووەکە جوانەکانەو سێ تەرزی ژەهراوی هەیە، گوڵێکی جیاوازوو سەرنجڕاکێشی هەیە زۆربەی بەشەکانی ئەم ڕووەکە ژەهراوین.  بە هۆی بونی مادە ژەهراویەکانی وەکو ( ئەترۆبین ، هیۆسکیامین و سکۆبۆلامین)



٤- گەنە گەرچەک  Ricinus communis
هەرچەندە ئەم ڕووەکە لە بواری پیشەسازی و پزیشکیدا سودی لێ وەردەگیرێت بەڵام لە هەندێ شوێن بە مەبەستی جوانی بەکار دێت، زۆربەی بەشەکانی و بەتایبەت بەرەکەی مادەیەکی ژەهراوی تێدایە.



٥-گەزنە (گەسگەسک) Urtica dioica
ڕووەکێکی شاخاویە چەند جۆرێکی هەیە بە شێوەی سروشتی لە ناوچە فێنکەکان ئەڕوێت . تەنها بەرکەوتن بەسە بۆ هەست کرد بە ژەهر و پێوەدانی ئەم ڕووەکە، بە هۆی بونی  ژەهری (Formic acid) تیایدا.



٦- شوکران Conium maculatum
ئیغریقیە کۆنەکان ئەم ڕوەکەیان بەکار هێناوە بۆ لە سێدارەدانی تاوانکاران ، کە ژەهرەکەی زۆر بە هێزەو بە زویی مرۆڤ ئەکوژێت.



٧-چاوە خێو   Rosary Pea    Abrus precatorius
 لە خێزانی پاقلەمەنیەکانە ،یەکێکە لە ڕووەکە هەرە مەترسیدارەکان لە جیهاندا ، ئەمەش بە هۆی بونی جۆرێک لە پێکتین  کە  (ئیبەرین)ە لە تۆوەکەیدا  تەنها جوینی گەڵایەک بەسە بۆ مردنی کتوپڕی مرۆڤ.



٨-الزرنب   (الريحَان التُرجَاني)  Taxus baccata
 یەکێکە لە دەوەنە ژەهراویەکان ناوی لاتینی Taxus واتە Toxin ژەهر. دەوەنێکی هەمیشە سەوزە ، لقی زۆرە . هەموو بەشەکانی ئەم ڕووەکە ژەهراوین ، ژەهراوی بون بە ژەهری ئەم ڕووەکە دەبێتە هۆی تەشەنوج و شەلەلی هەندێ جار دەگاتە ڕادەی مردن.



٩- الجذر الثعباني الأبيض Ageratina altissima
ئەگەر مەڕو ماڵات بیخوات دەبێتە هۆی دروست بونی تریمبتۆڵ لە شیردا، ئەگەر مرۆڤ شیرەکە بخوات دەبێتە هۆی مردنی کەسەکە ئەبراهام لینکۆڵن شانزەهەمین سەرۆکی ئەمریکا بەم هۆیەوە مردووە .



١٠- درەختی ئەستەرگنین  شجرة الإستركنين Strychnos nux-vomica
درەختێکی هەمیشە سەوزە تۆوی ئەم درەختە تامێکی تاڵی هەیە، ژەهری ئەستەرگنین و پرۆسین بەرپرسن لەم  تاڵیە ، ژەهراوی بوون بە ژەهری ئەم درەختە دەبێتە هۆی تەنگە نەفەسی و خاوبونەوەی لێدانی دڵ و بەرزبونەوەی پەستانی خوێن.سەرچاوەکان باس لەوە دەکەن کە کیلۆ باترا  خزمەتکارەکەی ناچار کردووە کە تۆوی ئەم ڕووەکە بخوات و بە هۆیەوە مردووە ، دواتر کیلۆباتراش بە هەمان ڕێگا خۆی کوشتووە.



ئامادەکردنی:-
ئەندازیاری کشتوکاڵی / سۆران ئیبراهیم