پێناسەی نەخۆشییەکە:-
نەخۆشی تاعونی کاوێژکەرە بچوکەکان یان تاعونی بزن (Goat plague ) یان تاعونی مەڕو بزن (Ovine rinderpest ) نەخۆشیەکی ڤایرۆسیە و زۆر بەخێرایی بڵاو دەبێتەوە لە نێوان بزگەل و ڕانە مەڕەکاندا ، پەیوەندییەکی توند و تۆڵی هەیە لەگەڵ تاعونی مانگادا (Render pest RP ).
ئەم نەخۆشییە جیا دەکرێتەوە بە :
بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی لەش (تا ، یاو) ، داماڵرانی پەردەی ناوپۆشی دەم (برینی دەم) (Erosion) هەوکردنی ڕیخۆڵەکان، هەوکردنی سییەکان ، پاشان مردن.
تاعونی کاوێژکەرە بچوکەکان یەکێکە لەو نەخۆشییانەی کە لەڕووی ئابورییەوە زیانێکی زۆر دەگەیەنێت بە سامانی ئاژەڵ بەتایبەت ئەو کەسانەی یان لەو شوێنانەی کە بزن بەخێو دەکەن، چونکە بە پلەی یەکەم توشی بزن دەبێت پاشان مەڕ، وە دەبێتە هۆی کەوتنەوەی نەخۆشی تر و ئاڵۆز بوونی نەخۆشیەکە و زیانی ئابوری زیاتر.
نەخۆشی ppr لەلایەن ڕێکخراوی تەندروستی ئاژەڵ ی جیهانی (OIE ) وە پلەبندی کراوە لەڕیزبەندی یەکەمدا واتە A
• لەهەرێمی کوردستان لە فەرمانگەکانی ڤێترنەریدا ناوی( دەردە مەڕی) بۆ دانراوە .....من بۆ خۆم لەگەڵ ئەو ناوە نیم چونکە بەپلەی یەکەم بزن توشی دەبێت ئینجا مەڕ، بۆیە پێشنیار دەکەم ناوێکی تری بۆ دآبنرێ وەک ( تاعونی بزن /Goat plague) یان ( تاعونی بزن و مەڕ) .
• بەعەرەبی (طاعون المجترات الصغيرة) و بەفارسی ( طاعون نشخوارکنندگان کوچک )
مێژووی ڕوودانی نەخۆشییەکە Epidemiology :
ئەم نەخۆشییە بۆ یەکەمجار لە ساڵی 1942 باس کراوە و ڕووی داوە لەوڵاتی ساحل عاج (کۆت دیڤۆرا) لە ڕۆژئاوای کەرتی ئەفریقا، ئینجا بەخێرایی لە بەنین و سەنگال و نایجیریا بڵاو بویەوە پاشان لە زۆربەی وڵاتانی باکوری کەرتی ئەفریکا کە دەکەونە باشوری بیابانی گەورە، لە سۆدان و حەبەشە و میسرو نیمچە دورگەی عەرەبی ، و ئەردەن و هیندستان تۆمار کراوە.
ئەم نەخۆشییە لە ساڵی 2007 دا لە وڵاتی چین ڕووی داوە و تۆمار کراوە ،هەروەها لە ساڵی 2008 لە وڵاتی مەغریب و کەنارەکانی ڕۆژئاوا و ناوەراستی کەرتی ئەفریکا بومی ئەم نەخۆشیەیە.
لەساڵی 1987 لەمیسر بۆ یەکەمجار ئەم نەخۆشییە لە بزن دا دەس نیشان کرا لە (کەفەر حەکیم پارێزگای جیزە) ، دواتر لە ساڵی 1989 لە کاوڕدا تۆمار کرا لە پارێزگای فەیوم.
نەخۆشی تاعونی بزن لەهەموو وەرزەکانی ساڵدا ڕوو ئەدات واتە وەرزێکی تایبەتی نیە ، بەڵام لە ناوچە شێدارو باراناویەکان دا زیاتر ڕوو ئەدات.
لەهەرێمی کوردستان ساڵانە تاک و تەرا ئەم نەخۆشییە ڕوو ئەدات بەڵام تائیستا زیانی گەورەی نەگەیاندووە و نەبۆتە هۆی مرداربوونەوەی زۆری ئاژەلەکان ، ئەو ئاژەڵانەی کە نەخۆش کەوتوون و لەلایەن پزیشکانی ڤێترنەریەوە بینراوان زۆربەیان بزنن کەمتر کاوڕو مەڕن.
هۆکاری نەخۆشییەکە Etiology :
هۆکاری ئەم نەخۆشییە ڤایرۆسی مۆربیللی (Morbilli virus ) ە و لەخێزانی (paramyxoviridae) و جۆری RNA یە، تایبەت مەندی هەیە و حەزی لە خانە لیمفاویەکان و ڕووپۆشە خانەکانی کۆئەندامی هەرسە (لەدەمەوە تا دەرچە) و گۆرانکاری و داماڵینی ڕوپۆشەخانەکان دروست دەکات ، ڤایرۆسی ppr لەڕووی ئەنتی جینەوە چوون یەکن.
ڤایرۆسی PPR پەیوەندیەکی توندوتۆڵی هەیە لەگەڵ ڤایرۆسی RP تاعونی مانگا واتە بۆ بلاو کردنوەی نەخۆشیەکەو ، بەرگری لێ کردن و پاراستن، هەروەها پەیوەندی ئەنتیجینی هەیە لەگەڵ دەردە سەگ (Canine distemper ) و سورێژەی مرۆڤ(measles in human ) و ئینفلۆنزای ئەسپ (equine influenza) .
ڤایرۆسی ppr لەناو خانە سەرەتاییەکانی گورچیلەی بزن و مەڕدا دەس دەکەوێت بۆ ناسینەوە لە تاقیگەدا.
پێکهاتەی ڤایرۆسی ppr و هەروها ڤایرۆسی rp زۆر فشە و بەرگەی چەند کاتژمێرێک دەگرێ لەدەرەوەی لەشی خانە خوێکە، هەروەها بەهۆی بۆگەنکردن ( putrefaction) خێرا لەناو دەچێ و بەرگەی 2 دوو کاتژمێر ناگرێ لە بەر تیشکی خۆر. لەماوەی دە 10 خولەکدا بەهۆی ماددە ترشەکان و تفتەکانەوە ناکارا دەبێ و بەهەمان شێوە بەهۆی ماددە کیمیاییەکانەوە خێرا لەناو دەچێ وەک (٪5 کلۆرۆفۆرم، ٪2 فینۆڵ، ٪2 فۆرمالین ).
خانەخوێ (Hosts) :
خانەخوێ بەواتای ئەو ئاژڵانەی کە هەستیارن بەم نەخۆشییە و تووش دەبن ، خانە خوێی سرووشتی نەخۆشی ppr بزن و مەڕن ، هاوکات پەیوەندی هەیە بە گای کێوی و کەڵە کێوی ، ئاسکی کێوی بەهەموو جۆرەکانیانەوە.
بزن بە پلەی یەکەم هەستایرترە وتوشی ppr دەبێت ، لە چاو مەڕ دا ، زۆر جار بزنەکان تووشی ئەم نەخۆشییە دەبن بەبێ ئەوەی مەڕ توشی ببێ ، ئەو ئاژەڵانەی کەتەمەنیان کەمترە لە 2 دوو ساڵ زیاتر تووشی ئەم نەخۆشییە دەبن.
مانگا و بەرزا لە ژێر هەلومەرجی تاقیگەدا توش دەبن ئەنتی بۆدی Antibodies درووست دەبێ لە خوێنیان دا و بێ ئەوەی نیشانەی نەخۆشیەکەیان لێ دەر بکەوێ. واتە بە شێوەی سرووشتی مانگا توشی ڤایرۆسی تاعونی بزن نابێت.
مەرو بزنی کۆچەریەکانی کەناری خۆرئاوای کەرتی ئەفریکا بەرگری زگماکیان هەیە ، هاوکات مەرو بزنەکانی خوارووی کەناری ڕۆژئاوای کەرتی ئەفریکا و ڕۆژهەڵاتی ناوەراست بەرگرییەکی کەمتریان هەیە بۆ نەخۆشییەکە هەندێ جار بە هێواشی دەیگرن.
گواستنەوەی نەخۆشییەکە Transimission:
بڵاو بوونەوە و گواستنەوەی نەخۆشییەکە بەهۆی بوونی ڤایرۆسەکەیە لەناو هەموو دەردراوەکانی لەشی ئاژەڵە نەخۆشەکە، وەک ( فرمێسکی چاو، ئاوی لوت و چڵم ، بەڵغەم Sputum لەکاتی کۆکە و پاشەڕۆی سک چوون).
ڤایرۆسی نەخۆشی ppr و rp راستەوخۆ یان ناراستەوخۆ دەگوازرێتەوە لەئاژەڵێکی نەخۆشەوە بۆ یەکیکی تر لەڕإگای بەریەک کەوتن و تێکەڵاو بوون، ڤایرۆسەکە لەڕێگای هەڵمژینی هەوای پیسی ڤایرۆساوی یان لەڕێگای چاو و خانە روپۆشەکانی ناودەمەوە دەبێت ، هەروەها پیسبوونی ئاو و ئاڵف بەهۆی دەردراوەکانیەوە (Secretions) دواتر خواردنی لەلایەن ئاژەڵی ساغەوە.
نیشانەکانی نەخۆشیەکە Signs :
نیشانەکانی نەخۆشییەکە زۆر لە نەخۆشی تاعونی مانگا دەچێت.
نەخۆشییەکە بە دوو شێواز دەرئەکەوێ ( Acute & Subacute ) تیژ و ژێرتیژ هەندێ جاریش لەشێوازی زۆر تیژ (peracute) دەرئەکەوێ ئەویش ئاژەڵەکان کوتوپڕ مردار دەبنەوە.
شێوازی تیژ Acute form:
ئەم شێوازە بەزۆری لە بزن دا دەرئەکەوێ ، توێژاڵی وشک لەسەر دەم ولێو و نیشانەکانی هەناسە تەنگی ( Pneumonia ) بە خێرایی دەرئەکەون.
لەدوای ماوەی کڕ کەوتنی ڤایرۆسەکە لە لەشی خانە خوێکەدا کە نزیکەی (2-6) ڕۆژ یان زیاتر دەخایەنێ ، دواتر (بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی لەش (تا ، یاو) دەگاتە 40-41 پلەی سەدی ، ئینجا وڕوو کاس دەبێ، ئاوی ڕوون بەدەم و لوت و چاویدا دێتە خوار، داواتر بەشێوەیەکی زۆر فروانتر دەبێ و دەگۆرێ بۆ چڵم و هەو، بەهۆی داماڵینی ناوپۆشی لوت و هەو وچڵم کونەلوتەکان دائەخرێن ، بۆیە ئاژەڵەکە دەست دەکات بە پژمین و کۆکە ، هەروەها چاوەکانیش بەهۆی بوونی هەو لە ئاوی چاودا هەردوو پێڵوی چاوی دەلکێن بەیەکەوە و بینین ئاستەنگ دەبێت.
سووربونەوە و ڕزینی پووک کاریگەری دەبێت بۆ سەر هەردولێوی ئاژەلەکە ، دواتر دەکشێ بۆ ناو دەم و هەمووی داگیر دەکات ، زمانیش بە توێژالێکی مردوو و بۆگەن دادەپۆشرێت، و لێوەکان دەئاوسێن و ئاژەڵ توانای خواردن قوتدانی نامێنێت.
سک چونێکی بەهێز دوای 2-4 ڕۆژ لە تای بەردەوام دەست پێ دەکات ، کە لێمان(mucose میوکەس) و خوێنێ تیدایە لەئەنجامی داماڵران و بریندار بوونی خانە ڕووپۆشەکانی کۆئەندامی هەرس.
نیشانەکانی کۆئەندامی هەناسە لە قۆناغی کۆتایی نەخۆشییەکەدا دەرئەکەوێت ، و ئاژەڵی نەخۆش لە ماوەی هەفتەیەک لەدوای دەرکەوتنی نیشانەکانی مردار دەبێتەوە. ڕێژەی مردار بوونەوە لە بزن دا زۆر بەرزە و دەگاتە (%77 - %90 ) ، لە کاتی نەبوونی لاوازی و نەخۆشی تردا بۆی هەیە بزنی توش بوو چاک بێتەوە لە دوای 8-10 ڕۆژ.
شێوازی ژێر تیژ Subacute Form :
ئەم شێوازەیان زۆرتر لە مەڕدا ڕوو ئەدات، لەگەڵ ئەوەشدا لە بزنیشدا ڕوو ئەدات ، بەشێوازێکی ئەهوەنتر ، واتە نیشانەکان و گۆڕانکارییەکان ، زۆربەی مەڕی توش بوو لە ماوەی دوو هەفتەدا چاک دەبنەوە و ڕێژەی مردنیان ٪10 یە.
نەخۆشییە بەکترییەکان کەدەبنە هۆکاری هەوکردنی سییەکان و نەخۆشی دەمەڕووشە ORF لەو نەخۆشییە باوانەن کە دەبنە هۆکاری ئاڵۆزبوونی نەخۆشی ppr هەروەها مشەخۆرەکانی کۆئەندامی هەناسە و نەخۆشییەکانی تری کۆئەندامی هەرس یارمەتی دەرن بۆ ئاڵۆزبون و گران بونی نەخۆشییەکە.
بەرگری Immunity :
ئەو ئاژەڵانەی کە دوای توشبوون بەنەخۆشییەکە چاک دەبنەوە ، بۆ هەتا هەتایە بەرگری پەیدا دەکەن دژی نەخۆشییەکە.
گۆڕان کاری دوای مڕدار بونەوە: Lesions :
• لاشەی ئاژەڵی مرداروو بوو ووشک و ڕەق دەبێت.
• پیسایی ناوسکی ڕەق و بۆگەنە، چاوەکانی و کونە لوتەکانی و دەم و لێو داخراوە لەگەڵ هاتنەدەرەوەی دەردراو(ئاوی دەم و چاو لوت).
• بینینی داماڵینی ڕزیو(برینی بچوکی ڕزیو) (Necrotic Eosions) لە ناو بۆشایی دەم و قوڕگ و کەمێکیش لەناو سورێنچک هەیە.
• سوربوونەوەی مولوولەکانی خوێن لە سەر ڕیخۆڵە ئەستورە تادەگاتە ڕێکە ، هاوکات سوربوونەوەی ڕیخۆلە باریکە لەگەڵ گەورە بوون و سوربوونەوەی گرێ لیمفاویەکانی ناوسک (هەناو).
• سییەکان هەوکردنێکی زۆریان تیدایە کە پڕ دەبن لەکێم و جەراحەت ، ئەمەش وا دەکات کە گومان دروست بکات لەنەخۆشی ڤایرۆسی چونکە کێمکردن بەزۆری لەنەخۆشییە بەکتریەکان دا هەیە.
• ڕەق بونی بەشیک یان پارچەیەک لەسییەکان.
دەستنیشان کردنی نەخۆشیەکە Diagnosis:
دەستنیشان کردن و ناسینەوەی نەخۆشییەکە لە شێوازی تیژ Acute پشت دەبەسترێ بە مێژووی ڕوودان و کەوتنەوەی نەخۆشییەکە لەگەڵ نیشانەکان و گۆڕانکارییەکان لە سەر لاشەی مردارەوەبوو.
بەڵام لەجۆری ژێر تیژدا کۆمەکی تاقیگەی پێوستە:
• بۆ ناسینی ڤایرۆسەکە یان ئەنتی جینی ڤایرۆسەکە پێوستە نمونە لە شوێنی بریندار بوونی ناودەم ، چاو و کونەلووت وەربگرین، واتە لەسەرەتای بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی.
• وەرگرتنی خوێن لەناو تێست تیوب کە EDTA یان هیپارینی تێدا بێت.
• وەرگرتنی پارچەیەک لە ( سپڵ ، سییەکان ، گرێ لیمفاوی) ی ئاژەڵی مردارەوە بوو کە دوو کاتژمێری بەسەردا تێ نەپەری بێت.
• ئەو نموونانەی کە وەرمان گرتوون دەبێ بە ساردکراوەیی(نابێ بگاتە پلەی بەستن ) و لەگەڵ بەفردا بە زووترین کات بگاتە تاقیگە و ئەزموونی لەسەر بکرێ .
• بۆ نۆڕینی سیرۆلۆجی پیوستە خوێن لە ئاژەڵی تازە نەخۆش (جۆری تیژ) یان ئاژڵێک کە لەنەخۆشییەکە ڕزگاری بوبێ وەردەگرین.
• بۆ نۆڕینی هیستۆ پاسۆلۆجی Histopathology توێژێکی تەنک لە گرێ لیمفاویەکان ، سپڵ ، خانەی ڕووپۆشی ناودەم وەردەگیرێ و لەناو فۆرمالین ٪10 دەپارێزرێت.
• هەروەها چەندین ڕێگای تر هەیە کە لەئەزموونگەکان دا دەگیرێتە بەر بۆ بۆ ناسینەوەی نەخۆشییەکە وە جیا کردنەوەی لەگەڵ هەندێ نەخۆشی تر کە لە نیشانەکان دا وەک یەکن.
جیاکردنەوەی لە نەخۆشیە هاوشیوەکانی Differential diagnosis :
پێوستە زۆر ئاگاداربین کە نەخۆشی PPR تێکەڵاو نەکەین لەگەڵ ئەم نەخۆشیانەدا چونکە لە زۆر نیشانەی کلینکی دا لەیەک دەچن :
1. تاعونی مانگا Rinderpest
2. شینە زمان Bluetongue
3. کڵاوڕەش لەبزن دا Pleuropneumonia "CCPP" Contagious Caprine
4. دەمە ڕووشە Contagious ecthyma orf
5. تەبەق Foot and Mouth disease
6. دانکەی مەرو بزن Sheep & Goat pox
7. نەخۆشی مەڕی نایرۆبی Nairobi Sheep disease
8. نەخۆشی ئاوی دڵ Hearat Water
9. سک چونیی بەکتریایی و مشەخۆریەکان
10. هەوکردنی کۆئەندامی هەناسەی ڤایرۆسی و بەکتریایی.
چارەسەر Treatment :
چارەسەرێکی دیاری کراو نیە بۆ ئەم نەخۆشیە ، بەڵام هەندێ هەڵسوکەوت هەیە دەبێ لەگەڵ ئاژەڵی نەخۆشدا بیکەین، وەک گرنگی پێدان لەڕووی پاک و تەمیزو شوێنەکەی ، پێدانی قەرەبووکرنەوەی ئاوی ونبووی لەشی ، پێدانی ئەنتی بایۆتیک بۆ ڕێگری لە تەشەنە نەکردنی بەکتریا و ئاڵۆزکرنی نەخۆشییەکە.
ڕێگای پارێز و بەرگری Prevention and control measures :
• لەو وڵاتانەی کە یەکەم جار PPR ڕووئەدات دەبێ هەرچی ئاژەڵی گومان لێکراو هەیە بە نەخۆشییەکە لەناوببرێن ، واتە چاڵی گەورەیان بۆ هەڵدەکەنرێ و دەسوتێنرێن و پاشان خاکیان دەکرێ بەسەردا و حکومەتیش خاوەن ئاژەڵەکان قەرەبوو دەکاتەوە
• چاودێری ورد و ئیدارە دانی ئەو ناوچانەی کە نەخۆشیکەیان تێدایە واتە هاتووچۆی ئاژەڵ کۆنترۆڵ بکرێت.
• لەهەندێ وڵات دەتوانی بەسەربڕینی تەندروست ڕێگا لە بڵاو بوونەوەی نەخۆشیەکە بگیرێت.
• بەکار هێنانی پاکژ کەرەوەکان بۆ ڕێگرتن لە بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکە ، ئەم ڤایرۆسە بۆ زۆربەی پاکژ کەرەوەکان هەستیارە و زوو لەناو دەچێت.
• کوتانی بازنەیی بە دەوری ناوچەی توش بوودا کاتێ بۆ یەکەمجار نەخۆشییەکە ڕوو ئەدات لە دوری 3-10 دەست پێ دەکرێ، دواتر ساڵانە کوتان ئەنجام دەدرێ.
• لەکاتی بوونی نەخۆشیەکە لە ناوچەیەک یان وڵاتێک، پێوستە هێنانی ئاژەڵ قەدەغە بکرێ ، بۆیە لەم کاتەدا دەبێت کەرەنتین بکرێن و ڤاکسین یان بۆ بکرێ و دواتر رێگایان پێ بدرێ.
• ڤاکسین کردن لەئێستادا ڕێگایەکی کاریگەرە بۆ کۆنترۆڵکردنی نەخۆشیەکە ، جاران ڤاکسینی تاعونی مانگا بەکار دەهێنرا و مەرو بزنی پێ دەکوترا هەروەها کارو بەرخیش لە تەمەنی 3-4 مانگی. بەڵام ئێستا ڤاکسینی تایبەت بە مەرو بزن و کارو بەرخ هەیە و ساڵانە ڤاکسین دەکرێن و بەرگریەکی باش ئەدات بەئاژەڵەکان و لەهەرێمی کوردستان ساڵانە ڤاکسینی تایبەت بەم نەخۆشییە هاوردە دەکرێت و مەرو بزن و کارو بەرخەکانی پێ دەکوترێ. کە ڤایرۆسی ppr و ڕەگەزی NIG.75/1 لاواز کراوی زیندوو (Live attenuated)
• ئەم ڤاکسینە بەرگری بۆ ماوەی 3 سێ ساڵ ئەدات بە مەرو بزن ، بەرخ و کار لەتەمەنی 2-3 مانگ دەکوترێ و دوای چوار مانگ بۆیان دوبارە دەکرێتەو، ڤاکسینی گیراوە دەبێت لەماوەی دوو کاتژمێردا و بە ساردکراوەیی بەکار بهێنری ، نابێت شوێنی هەڵگرتنی گەرم بێت ، وە نابێت لە دوای دووکاتژمێرەوە بەکار بهێنرێت چونکە کاریگەری نامێنی ، یەک 1 مل ئەدرێ لەژێڕ پێستی بن دەست ، ڤاکسینەکە دەبێت لە پلەی گەرمی ساردکەرەوە لە نێوان +4 بۆ+8 هەڵبگیرێت ، ئاژەڵی نەخۆش و ماندوو ناکوترێ.
• دەیان جۆری ڤاکسین لەسەرئاستی جیهان بەرهەم هاتووە ، ناوەکەی بەپێ وڵات و کۆمپانیا دەگۆرێ.
کاریگەری ئەم نەخۆشییە لەسەر مرۆڤ :
مرۆڤ تووشی ئەم نەخۆشییە نابێت.
هەوڵە کان لەسەرئاستی جیهان بۆ قەڵاچۆکردنی نەخۆشییەکە:
ڕێکخراوی فاو FAO (ڕێکخراوی خۆراک و کشتوکاڵی ) سەربەنەتەوە یەکگرتوەکان بەهاوکاری ڕێکخراوی جیهانی تەندروستی ئاژەڵ OIE بەردەوامن لە کارەکانیان و بەهاوکاری وڵاتانی جیهان بۆ ئەوەی بتوانن تا ساڵی 2030 نەخۆشی تاعونی بزن لە سەرانسەری جیهان نەمێنی ، بۆ ئەم مەبەستەش ئەمساڵ لە وڵاتی سحل عاج (ئەبیدجان) و لە کوت دیڤۆرا کۆنگرەیەکی نێودەوڵەتیان بەناوی کۆنگرەی بنبڕ کردن وکۆنترۆڵ کردنی تاعونی کاوێژکەرە بچوکەکان بەست لە رۆژی 31/3/ تاکو /2/4/2015 خایاند ، کەمەبەستیان پاراستنی سامانی ئاژەڵە بەتایبەت مەرو بزن کە ڕۆلێکی کارایان هەیە بۆ پاراستنی ئاسیشی خۆراکی جیهان.
هەروەها لە 11/8/2015 لە عێراق کۆنگرەیەک لەسەر نەخۆشی تاعونی بزن بەسترا.
نوسینی :
دکتۆر ناجح گوڵپی / پزیشکی ڤێترنەری ڕاوێژ کار
دکتۆر ناجح گوڵپی / پزیشکی ڤێترنەری ڕاوێژ کار
بۆچوون: