بزنی مه‌ره‌ز
Maraz Mohair Kurdish Goat
پێشەکی:
-بزن یەکێکە لە ئاژەلە ماڵییەکان ، لەدێرین
زەمانەوە مرۆڤ بەخێوی کردووە و سودی لێ بینیوە لەشیرو گۆشت و موو و پێستە و شاخ و
ڕیخۆڵە و پەینەکەی ، توانای گوزەرانی هەیە لە کەش و هەوای زۆر نالەباردا ، ئەمەش
وای کردووە کە لەجیهان دا بەئاسانی بڵاو بێتەوە.
- بزنی مەرەز
یەکێکە لەبزنە ڕەسەنەکانی کوردستان و دەتوانین بڵێن زێدی ئەسڵی ئەم بزنە شاخەکانی
کوردستانە ، هەر لە دروست بونی مرۆڤایەتییەوە ، ئەم بزنە لەلایەن خەڵکی کوردستان و
بەتایبەت هەورامانەوە گرنگی پێدراوە بۆ مەبەستی مەرەزەکەی و شیر وگۆشتەکەی.
- لە سەرچاوە زانستی
و مێژووییەکانی ئێراندا بە بزنی کوردی ناو زەند کراوە.
- بزنە کێوی یان کەڵە کێوی بە
باوان یان باپیرە گەورەی بزن دائەنرێ ، نێرەی کەڵەکێوی زۆربەی کات بەتەنیایە تەنها
لەکاتی کەڵە هەرز واتە جووت بوون بە کۆمەڵ دەگەڕێن ، لە جیهان دا زیاتر لە (٩٣٤)
ملیۆن سەر بزن هەیە ، بە پێی سەرچاوەکانی ڕێکخراوی فاو.
- بزن بەپێی
بەکارهێنانەکانی یان سوودەکانی لە بەرهەمەکەی لەلایەن مرۆڤەوە دەکرێ بەچەند
جۆرێکەوە:
( ١- بزنی شیر، ٢- بزنی گۆشت ، ٣- بزنی موو ،
هەروەها٤- بزنی پێستە ، ئەوە لەکاتێکدا کە بزنی واهەیە بۆ چەن مەبەستێک یان فرە
سوودە).
جۆرەکانی بزنی شیر:-
أ) بزنی ئاڵپ: کە لەشاخەکانی ئاڵپی فەرەنسا دەژی جۆرێکە
لەبزنی خۆماڵی شیر ، کە گوێی بچوک و بێ شاخە ، قۆچ(کۆڵە) توکی زۆرکەم و کورتە و
لەشی سافە ، دەم و قەپۆسی کەمێ قوپاوە و چاڵە ،کێشی بزنی پێگەیشتوو نزیکەی (٥٧)
کیلۆگرام دەبێت ، شیرەکەی بۆ خواردن و پەنیرو سابون و بەستەنی بەکار دەبرێ.
ب) بزنی ئەنجلۆنۆبیان: بزنێکی وڵاتی بەریتانیایە ولە تێکەڵ
کردنی بزنی ئینگلیزی و بزنی باکوری ئەفریقای ڕۆژهەڵاتی ناوەراست دروست بووە،
گوێیان گەورەیە ، ئێستا لەزۆربەی وڵاتانی جیهان بڵاون ، لەئەمریکا پێیان دەڵێن
بزنی نۆبی ، بەرهەمی شیریان زۆرە ، قەبارەیان گەورەیە نزیکەی (٦٠) کگم دەبن.
جـ) بزنی ڕەشی ئەنادۆل: بۆ شیرەکەی و هەروەها مووەکەی سودی لێ
وەردەگیرێت ، هەروەها چەندین نەژادی تری بزن هەیە لەوڵاتان دا کە پێوست ناکات
لێرەدا باسیان بکرێ.
جۆرەکانی بزنی گۆشت:
ئەم جۆرانە بۆ مەبەستی سود وەرگرتن لە گۆشتەکەیان بەخێو
دەکرێن ، وەک بزنی شامی ، بزنی ڕەشی بەنگالی ، بزنی ئیسپانی ، بزنی سۆماڵ. هەروەها
سود لە مووەکەیان وشیرەکەشیان وەردەگیرێ ، یانی بەشێوەیەکی گشتی دەکرێ بوترێ فرە
سوودە.
جۆرەکانی بزنی موو:
بزن دوو جۆر مووی هەیە:-
مووی زبر: مووی زبر لە دروستکردنی ڕەشماڵ و گوریس و بەنبەکار
دەبرێ لەکوردستان.
مووی نەرم : کە پێ دەوترێ مەرەز کە ئێمە مەبەستمانە لێرەدا بە
درێژی باسی دەکەین.
یەکەم:
بزنی مەرەزی کوردی Kurdish mohair goat
بزنی مەرەز لە ناوچە کوێستانییەکانی کوردستانی گەورە
بەخێودەکرێ ، یان لەشاخەکانی زاگرۆس دەژی ، دەکرێ بوترێ زێدی ئەسڵی بزنی مەرەز،
واتە کوردستان زێدی بزنی مەرەزە ، موویەکی نەرمی هەیە. هەروەها شیرەکەشی زۆرە ،
لەئێستادا بزنی مەرەز بەهۆی تێکەڵاوی لەگەڵ نەژادەکانی تردا خەریکە بوونی لە
مەترسیدایە . مەرەز (موهیر) لە دروستکردنی ڕانک و چۆغە ، کڵا و دەستکێش و کلێتە ،
گۆرەوی ، پوزەوانە ، شاڵ و سەرشان و گەلێ پۆشاکی تردا بەکارهاتووە لەکوردستان دا.
خوری مەرەز بەهۆی مەحکەمی ، تێک نەچوونی ڕەنگ ، زۆر بە زەحمەت
ئەسوتێ ، دڕەنگ تێک دەچێت ، ناسک و نەرمی ، زوو ئاو هەڵ ئەمژێ و دڕەنگ وشک
دەبێتەوە ، کێشی سوکە ، هتد بەهۆکاری ئەمانەوە سەرنجی بەکار هێنەرانی ڕاکێشاوە.
درێژی تاڵی مووی (تیسک) مەرەزی کوردی نزیکەی (١٤-١٨) سم درێژە
، هەروەها تیرەکەی نزیکەی (٢٥) مایکرۆمەترە ، هەتا تاڵە موی مەرەز باریکتر و درێژ
تر بێت ، پەسەند ترە! .
ڕانکو چۆخە:-
جل و بەرگێکی کوردی ڕەسەنە شوێنی ئەسڵی دروست کردنی هەورامانە
، هەر لەمێژەوە لەهەورامان ئەم جل و بەرگەیان دروست کردووە و مێژوو ئەمەی پشت ڕاست
کردۆتەوە ،هەروەک لە گۆرانییەکەی گۆرانی بێژی کوردی (شەماڵ سائیب) دا دەرئەکەوێ
وەک بەڵگەنامەیەکی زیندوو ، پاشان بەهۆی جوانی ئەم جلەوە وردە وردە چۆنیەتی دروست
کردنی گواستراوەتەوە بۆ شوێنەکانی تری کوردستان بەتایبەت ناوچەی ڕانیە و قەلادزە ،
کە خۆیان لەبەرنامەیەکی تەلەفزیۆنی کەناڵی زاگرۆس دا وتیان ئەم پیشەیە لە
هەورامانەوە گەیشتۆتە لای ئێمە ، کەسێکیان بە جوانی باسی کردو وتی وەستاکانی
هەورامان دەهاتنە ڕانیە لە وەرزی بەهاران و هاوینان ئەم پیشە دەستییەیان دەکرد ، و
ئێمەش لەوانەوە فێر بوین ، دواتر لە زاخۆ کارگەیەکی چنین بۆ مەرەز دروست کرا
لەلایەن حکومەتی عێراقەوە ، کە جۆرێکی تایبەت و ساف و جوان دروست دەکات و تائێستاش
بەردەوامە لە دروستکردنی ڕانکو چۆخەدا ، لەهەورامان بەم جلە دەوترێ (چۆخ و ڕانک)
لەسلێمانی (ڕانکو چۆخە) لە کۆیە و هەولێر (کر) لە دهۆک و بادینان (مەرعەزی) ،
بەفارسی (مرغز و کرک) دەوترێ ، سەرەتا ئەم ڕانکو چۆغە لە لایەن شوانکارەکانەوە یان
بەخێوکەرانی ئاژەڵەوە دروست و لەبەر کراوە ، چونکە وەبەرهێنان و دروست کردنی گەلێک
زەحمەت بووە ، پاشان خەڵکی تریش لەبەریان کردووە.
بەشێوەیەکی گشتی بزن ئاژەڵێکە زۆر خولیای بەرزایی و ناوچەی
شاخاوییە ، بزنی مەرز لەدێر زەمان لەکوردستان هەبووە بەتایبەت لە ناوچە
شاخاوییەکانی هەورامان و قەندیل و ناوچەی بادینان ، لەم شوێنانە دا بەشی ناوخۆی
جاران مەرەز بەرهەم هاتووە ، ئەوسا خەڵک کەم بووە ، بەڵام ئێستا ژمارەی دانیشتوان
زۆر بووە و باری ئابووری باش بووە ، زۆربەی خەڵک حەزی لەرانکو چۆخەیە ، بۆیە بۆ
پڕکردنەوەی ئەم کورتییە ، لەڕۆژهەڵات و باکوری کوردستان مەرەز هاوردە ئەکرێ ،
ڕەنگەکانی مەرەز(سوور ، قاوەیی ، خورمایی ، ڕەش ، شینکی ، پوشی ، سپی ، .... هتد)
هەروەها چەندین ڕەنگی تریش دەکرێ دەستمان بکەوێت لەتێکەڵ کردنی هەموو ڕەنگەکان ،
مەرەز پاش هەورێن یان برینگە (پاچینەوە)ی لەوەررزی نەمانی سەرمادا واتە بەهاران لەکۆتایی
مانگی نیسان تاکو کۆتایی مانگی مایس دەکرێ واتە لەسالێک دا یەکجار بزنێک (٢-٥) کگم
مەرەز بەرهەم دەهێنێت لەیەک وەرزدا ، بەڵام لەجیهان دا جۆرە بزنێکی تایبەت بەم
مەرزە دووجار برینگە دەکرێ ، دوای برینگە موویەکی جوانی نەرممان دەست دەکەوێت ،
دەشۆرێتەوە و شی دەکرێتەوە دواتر لەلایەن ژنانی دەست ڕەنگین بەووردی و بە جوانی
زۆر باریک و ناسکدەی ڕێسن بەتەشی تاڵە دەزووی باریکی لێ دەرئەچێت ، دواتر دەکرێتە
گڵۆڵە ، هەر رانکو چۆخەیەک بەپێی گەورە و بچوکی (٤-٥) کگم مەرەزی پێوستە ، هەروەها
لەجیاتی تەشی دەزگایەکی بچوکی ڕستن هەیە کە ئاسانترە لەتەشی ڕستن هەمان کار دەکات
، ئینجا دەبرێتە لای جۆلا بۆ چنینی ، ڕستن و چنینی یەک رانکو چۆخە نزیکەی یەک مانگ
دەخایەنێ ، کاری ڕستن جاران لەلایەن ژنانەوە ئەنجام دراوە چونکە سەلیقە و ژیری و
وردی دەوێت ، دوای چنین لەلایەن جۆڵاوە ، قوماشێکی جوانمان دەست دەکەوێت کە نزیکەی
(١٠-١٥) سم پانە و کۆت ئەدرێدرێژی (٣٠-٤٠) مەتر درێژە ، لەکاتی کۆت کردنی دا
کێشمان ئەدرێ و ماددەی سرێش بەکاردێت تاکو جوان بوەستێ وچرچ نەبێ ، لەجیاتی
ئوتوکردن ، ئیتر دەبرێتەلای خەیات لە سەر درێژی دەبڕێت و دەیداتە سەرپانی و
قوماشێکی بەربڵاو ی دەست دەکەوێ و بە پێوانە دەیکاتە رانکو چۆخە.
- بزنی مەرەز
لەچاو بزنی خۆماڵی دا بچکۆلەترە کێشەکەی نزیکەی (٢٥-٣٥)کگم دەبێت ، زۆر بەشیان
شاخدارن ، ڕەنگی بزنی مەرزی کوردی زۆربەی سووری خورماییە ، قاوەیی ، هەروەها
ڕەنگەکانی تریشی هەیە سپی و ڕەش و شینکی و هتد....تائێستا بەخێوکردنی بزنی مەرەز
هەر بەشێوە کۆنەکەی جارانی باو باپیرانمانە ، هەندێ خاوەن ئاژەڵ تەنیا بزنی مەرزی
هەیە بزە گەل ، یان چەن دانەیەک بزنی مەرەزو بزنی ڕەشۆکی هەیە لەگەڵ ڕانە مەرەکەی
دا دەروات ، بزنی مەرەز سەرەڕای مووەکەی شیرێکی زۆریش بەرهەم دێنێت بۆیە گرنگی
پێدراوە لەهەورامان بۆ بەخێوکردنی واتە سوود لەشیرەکەی و مەرەزەکەی بینراوە ، بزن
ئاژەڵێکی زۆر گورج و گۆلە ، ئازایە زیرەکە هەردەم لەپێش ڕانەوە دەڕوات ، هەرچی
لەوەڕی باش و پاک و ناسک هەیە دەیخوات بۆ خۆی ، هەروەها زۆر جار سەرگوڵی گیاو
درەختەکان بۆ خۆی دەبات ، بەتایبەت گەڵای داربەڕوو کە خواردنی سەرەکی بزنی مەرەزە
لەکوردستان و هەورامان ، بەتەڕی و بە وشکراوەیی ، لەچاو مەڕدا کەمتر نەخۆش دەکەوێ
، گۆشت و شیرەکەی لەلای خەڵکی کوردستان جێگەی تایبەتی هەیە و لەدوای مەڕ پەسەندی
هەموانە ، شیرەکەی زۆر بەئاسانی هەرس دەکرێ بۆ هەموان گەنج و ساوا و پیر بەکەڵکە ،
بەپێی ئەو زانیاریانە کە دەستمان کەوتووە لە پارێزگای سنە لەڕۆژهەلاتی کوردستان ،
بەشێوەی زانستی وسەردەمیانە کێڵگەی بەخێوکردنی بزنی مەرەز دانراوە ، کە مەبەستی
زۆرکردن و سود وەرگرتنیەتی لە مووەکەی ، هەروەها تاکو ئێستاش لە هەرێمی کوردستان
لەم چەشنە پرۆژەیە نییە بۆ بەخێوکردن و زیاد کردنی بزنی مەرەز کە کاریگەری باشی
دەبێ بۆ بوژانەوەی ئابوری وڵات و خاوەنەکانیان ، هەروەها تائێستا نازانرێت کە چەند
سەر بزنی مەرەز لەهەرێمی کوردستان هەیە!.
دووەم:
بزنی ئەنگۆرا Angora goat :-
ئەسڵی دەگەڕێتەوە بۆ تورکیا ، ئەنکارا ، چەند هەوڵێک دراوە کە
بگوازرێتەوە بۆ ئەوروپا ، بەڵام سەری نەگرتووە ، بەڵام گواستنەوە و بەخێوکردنی
لەئەمریکا سەرکەوتوو بوو کە ئێستا زۆر گەشەی سەندووەچونکە ژینگە و لەوەری باشی
هەیە و بووە بەسەرجاوەیەکی گرنگی (مۆهیر-MOHAIR ) واتە مەرەز ، ئەم بزنە لەئەسڵدا سپییە ،
بەڵام ئێستا بە هۆی پێشکەوتنی زانستەوە توانراوە ڕەنگەکانی تری وە دەست بخرێ ،
مووی ئەم بزنە پێ دەوترێت مۆهیر، واتە مەرەزی لای خۆمان ، تورکیاو ئەمریکا و
باشوری ئەفریکا یەکەم سەرچاوەی فرۆشتنی مۆهیرن(مەرەز).
سێیەم:
بزنی نیگۆراnygora goat :-
لە بزنی ئەنگۆرا و بزنی قەزەمی نایجیری بۆ مەبەستی مووەکەی و
شیر لێکدراوە (Crosse
breeding) ، قەبارەیان
بچوکە ، لەسالی (١٩٨٩) بە دواوە ئەم بزنە لەدایک
بووە و بە ئەسڵ ئەمریکی ئەژمار دەکرێت.
چوارەم:
بزنی پیگۆراpygora goat :-
بە لێکدانی نێوان بزنی پیگمی لە کامیرۆن ڕۆژئاوای ئەفریکا
لەگەڵ بزنی ئەنگۆرای تورکی ، لەئەمریکا کراوە بۆ مەبەستی بەرهەم هێنانی مووی
بزنەکە (مەرەز).
پێنجەم:
بزنی کەشمیر(cashmere goat ) :-
یان بزنی پەشمین ، وەچەیەکی تایبەتە لەبزن کە بۆ بەرهەمهێنانی
مەرەز (خوری کەشمیر) بەخێو دەکرێت لە شاخەکانی هیمالایا دەژی ، ئێستا لە وڵاتی
ئوسترالیا و چین هەیە ، ڕێک لەبزنی مەرەزی کوردستان دەچێت شێوە و قەبارەی بچوکە
هەروەها سود لەشیرەکەشی دەبینرێ ، بە مووەکەی دەگوترێ خوری کەشمیر، تایبەت مەندی
ئەم بزنە لەوەدایە کە بەزستانان ژێر بەرگێکی مووی تازە دەرئەچێت بۆ خۆپاراستن لەو
سەرمایە ، واتە دوو توێژ مووی هەیە ، گەورەکان لەڕووی دەرەوەیە و لەژێر ئەوانیشەوە
چێنێکی نوێ لەمووی نەرم و جوان دەرئەچێت ، ئەمە وای لێکردوە کە زۆر بەهادار بێت بۆ
بەرهەم هێنانی خوری کەشمیر (مەرەز).
لەوڵاتی چین لە سالی (١٩٩٤)دا بەمەزندەی (١٢٣)ملیۆن سەر بزنی
کەشمیر هەبووە ، بەرهەمهێنەرێکی گەورەی خوری کەشمیر بووە.
بۆ یەکەمجار بزنی کەشمیر لەلایەن کەسایەتی فارسی (عەلی
هەمەدانی) دۆزرایەوە لە شاخەکانی کەشمیر لەکاتێک دا کە مووی بزنەکەی بۆ دروست
کردنی شاڵی سەرشان و گۆرەوی و مل پێچ بەکار هێناوە و بەدیاری بردی بۆ پاشای کەشمیر
و داوی لێکرد کە لەم بزنانە بەخێو بکەن تاکو سوود لە خورییەکەی ببینن.
بزنی کەشمیر چەند وەچەیەکی هەیە کە ئەمانەن:-
١- بزنی
کەشمیری سپی (ئالا شان زوکی) (Alashanzuoqi white cashmere goat)
لە ناوچەی ئالاشان لە خۆرئاوای بانی مەنگۆلیا یە ، جۆرێکی
نەرم و سپی و تیسک درێژ لە مەرەزی سپی بەرهەم دێنێت ، بزنی مێنگە (٢٥١) گرام موو
بەرهەم دەهێنێ ، تیرەی هەر تاڵە موویەکی ١٥ مایکرۆمەترە.
٢- بزنی کەشمیری ئوسترالی Australian cashmere goat
لەئوسترالیا بەخێو دەکرێت و گرنگی زانستی پێدراوە بۆ بەرهەم
هێنانی خوری کەشمیرکە (٢٥٠) گرام بەرهەم دێنێت کە پانتایی (تیرەکەی ١٥
مایکرۆمەترە).
٣- بزنی
پەشمینە (pashmina) یان (Changthangi cashmere goat) بزنی جانگ سانگی کەشمیر:-
کە لەدوو ناوچەی وڵاتی کەشمیر هەیە ڕەنگی سپی و ڕەشی هەیە ،
تیسکی درێژە. بۆ بەرهەمهێنانی مەرەز و گۆشت و هەروەها بۆ گواستنەوەی بار بەکار
دێت.
٤- بزنی هیکسی
کەشمیر (Hexi) :- لە
دەشت و پێ دەشتەکاندا دەژی ، زۆر بەیان ڕەنگیان سپییە ، (١٨٤) گرام بەرهەمی مەرزی هەیە
تیرەکە ١٥ مایکرۆمەترە.
٥- بزنی
کەشمیری ناوخۆیی مەنگۆلی (Inner Mongolia cashmere goat):- بزنی ناوخۆیی مەنگۆلیایە لە دەشت و
پێدەشتەکان دەلەوەرێت، بۆ مەبەستی خورییەکەی و گۆشت بەکار دێت ،
ئەم بزنانە چەند جۆرێکیان هەیە و تیسکی مەرەزەکەیان زۆر درێژە ، (٢٤٠) گرام بەرهەم
دێنێت ، تیرەکەی ١٥ مایکرۆمەترە ، لەسالی (١٩٩٤) دا سەرژمێری کراون ژمارەیان
دەگاتە (٢.٣) ملیۆن سەر بزن .
٦-نبزنی کەشمیری لیۆنینگ (Liaoning cashmere goat) :- جۆرێکی
نایابە لەبزنی کەشمیر لە وڵاتی چین هەیە ، قەبارەی گەورەیە و لەگەڵ ئاو وهەوای
نالەبار هەڵدەکات ، بەرهەمی زۆرە (٣٢٦) گرام خوری ، تیرەکەی ١٥ مایکرۆمەترە.
٧- بزنی لیچینگ
داکینگ (Licheng Daqing goat):- لەوڵاتی چین دەژی و بۆ هەردوو مەبەستی مووەکەی و شیرەکەی بەخێو دەکرێت ،
ڕەنگی خورمایی قاوەییە ، بڕی (١١٥) گرام مەرەز بەرهەم دێنێت ، تیرەکەی ١٤
مایکرۆمەترە.
٨- بزنی ڕەشی
لولیانگ (Luliang black goat):- لەناوچەی لاولینگ هەیە و مەرزی ڕەشە.
٩- بزنی مەرەزی تیبتی (Tibetan Plateau goat) :- نزیکەی حەوت ملیۆن سەر دەبن لە زۆر
شوێنەکانی چین بڵاو بوونەتەوە ،هەروەها لە نیپاڵ و هیندستان
دا هەن.
١٠- بزنی
وژوموکین (Wuzhumuqin) :- جۆرێکە
لەبزنی خۆماڵی مەنگۆلی لە م دواییەداناسراوە لەساڵی ١٩٩٤ وە.
١١- بزنی
ژۆنگوی کەشمیر (Zhongwei cashmere goats):- لە پێ دەشتەکانی وڵاتی چین دەژی
لەپارێزگای ژونگۆی.
سەرەڕای سوودەکانی بزن کەباسمان کرد لەسەرەوە بۆ گۆشت و شیرو
مەرەزەکەی یان مووەکەی ، هەروەها سودیش لەپێستەکەی بینراوە لەدێر زەمانەوە بۆ
دروستکردنی کونەی ئاوو هیزەی ڕۆن لەکوردستان ، هەروەها بۆ دروست کردنی چەندین
بابەتی تر وەک پێڵاو ، چونکە پێستی سابرین زۆر ئەستورە ، هەروەها شاخی بزن لەدروست
کردنی دەسکی چەقۆ و خەنجەرو ، شتی جوانکاری بەکار هاتووە ، لەم دوایەشدا سوود لە
ڕیخۆڵە و ئێسقان و خوێن و پەینەکەشی دەکرێ.
(Doe) بزنی مێنگەی پێگەیشتوو ، چتیر
بزنی تەمەن یەکسال ، (چتیری نێر و مێ) ، کار=Kid کارژۆڵە ، دوای لەدایک بوون تا
شەش مانگ کاری پێ دەوترێ ، گیسک ، سابرین BUCKیان Billieنێرەی پێگەیشتوی بزن.
ئامادەکردنی بەڕێز:
دکتۆر ناجح گوڵپی n.gulpy@gmail.com
5/6/2014
چاککردن و ڕێکخستنه‌وه‌ی: باوان مصطفی عبدالرحمن
بۆچوون: