2015
ماسی به‌ستوو به‌ به‌راورد به‌ ماسی تازه‌ و ناسینەوەیان



وه‌ک ئه‌زانین ماسی به‌زینده‌وه‌رێکی ئاوی خوێن سارد ئه‌وترێ که‌به‌ڕیشووه‌که‌وانه‌ هه‌ناسه‌ده‌دات و باڵه‌کانی هه‌یه‌ و له‌ بڕبڕه‌داره‌کانه‌. خواردنی ماسی له‌ئێستادا زۆر گرنگی پێده‌درێت به‌هۆی بوونی پڕۆتینێکی باش و چه‌ورییه‌کی چاک  
پیازە گوڵدارەکان , Flower Bulbs , الأبصال الزهرية


بەشی یەکەم:

پیازە گوڵدارەکان بەو جۆرە پیازانە دەڵێن ، کە بۆ بەرهەمهێنانی گوڵی بڕاوە (Cut Flower) ، یان لە ئینجانەدا (Pot Plants) بەکاردەهێنرێن.
ئاسایشی خۆراک لە ھەرێمی کوردستاندا


سەرەتا ئەگەر پێناسەیەکی ئاسایشی خۆراک بکەین بەپێى ڕێکخراوی خۆراک و کشتوکاڵی سەر بە نەتەوە یەکگرتووەکان (فاو)، بریتییە لە دابینکردنی خۆراک بۆ ھەموو تاکێک کە لە ڕووی فیزیکی و ئابوورییەوە توانای بەدەستھێنانی ھەبێت بۆ خۆراکێکی پارێزراو لە ڕووی تەندروستی و پێکھاتە خۆراکییەکانەوە کە بۆ کردە چالاکییەکان و ژیانێکی تەندروست پێویستە.

خەسڵەتەکانی کواڵیتی چین و پەیوەندی چییە بە کەش و هەوا و ژینگەوە؟


کواڵیتی بەرهەمە کشتوکاڵییەکان بایەخی زۆری هەیەو لە دونیای ئێستادا زیاتر گرنگی پێدەدرێت. هەمیشە بەرهەمێن بەدوای ئەوەدا دەگەڕێت کە جۆری بەرهەمەکانی کواڵیتیەکی باشتری هەبێت و لەگەڵ داواکاری بازاڕدا بگونجێت.






کێن ئەوانەی لەسەر کشتوکاڵ قسە دەکەن ، ئەوانەی لەسەر تیڤیەکانەوە هاوار دەکەن کە باشترین زەوی و کەش و هەوامان هەیە ئەوانەی بەبێ بۆنی هیچ زانیاریەک قسەی لەسەر دەکەن هەر خەریکی ئەوەن بڵین کوردستانەکەمان وایەو وە دەتوانێت بەرهەمی هەموو رۆژهەلاتی ناوەڕاست دابین بکات ئەمانە هەمووی تەنها قسەن .
کوردستان خاکەکەی گونجاوە بەڵام بەو ڕیژەیەش نا بە جۆرێک ئەم ساڵ ڕێژەی شێ لە هەوا دا هاتە سەر %٣ (کە هیچ ڕووەکێکی تێدا ناژی بۆ بەرچاو ڕوونی ) ، ئەوەی تیایاکراوە مایەی خۆشحاڵییە و هەنگاویش دەنێ بۆ بەرەو پێش چوون ، هەر کەس لەلای خۆیەوە خەریکە ، بەشێکی زۆریشی بە زانیارییەکی کۆن و باوباپیرانی خەریکی کشتوکاڵە و چاوەڕێ دەکات بەرهەمەکەی ببێت بە دەرجە یەک .
بەدڵنیاییەوە کشتوکاڵیش پێویستی بە زانستی نوێ و تەکنەلۆژیای نوێیەو ، وە بۆ ئەوەی ڕێژەی بەرهەم بگاتە ئاستی ئەوەی کە بتوانێ پێداویستی ناوخۆ و بەشێکی لێ ڕەوانەی دەرەوە بکرێت . کێشەیەکی تری ئێمە لە کشتوکاڵ دا بوونی دراوسێ کە توانای بەرهەم هێنانی بەرهەمە کشتوکاڵییەکانیان لە ئاستێکی زۆربەرزدایە و هاوکارییەکی باش دەکرێن بۆ ئەوەی بتوانن بە ناردنە دەرەوە پارەیەکی قورس بهێنن بۆ ناو وڵاتەکانی خۆیانەوە . ئەوەی کە پێوستە ، ئێمە تەرکیز بخەینە سەر عێراق و بتوانین پەیوەندییەکی باش و ڕێگایەکی سەلامەت بۆ ناردنی بەرهەمی جوتیارەکانی خۆمان دابین بکەین و بتوانین ڕکابەری بەرهەمی ئەردەنی و ئێرانی و تورکی بکەین لە کوردستانەوە بۆیان بنێرین تا لەو ڕێگایەوە بەرهەم و داهاتی جوتیار باش بکەین تا جوتیارەکان بیر لە بەردەوامی دان بە کشتوکاڵ کردن بکەنەوە و لە ڕێگای زانکۆ و ناوەندەکانی توێژینەوەی کشتوکاڵی  بتوانرێت کشتوکاڵی کوردستان تێکەڵ بە زانست و تەکنەلۆژیا و بەرهەمی نوێ بکرێت و ببینە وڵاتێکی کشتوکاڵی پشت بە خۆمان ببەستین تا لەو ڕێگایەوە داهاتی ناوخۆ بەرز بکەینەوە و پشت بە نەوت نەبستین کە بەردەوام چەکی دەستی زلهێزەکانە ، بە پێی بەرژەوەندی خۆیان گۆڕانکاری تێدا دەکەن.


ئامادەکردنی:
ئاوارە قارەمان
خوێندکار لە کۆلێژی کشتوکاڵی زانکۆی سلێمانی
Milk , الحليب ، شیر ، کشتوکاڵ ، مانگا ، بزن ، مەڕ


بابەتێکی زانستی لەسەر شیر Milk   
خەسڵەتەکانی شیر، بە چەند  بەشیک بڵاوی دەکەینەوە ، لەڕووی گرنگی خۆراکی و مێژوویی بەکارهێنانی شیر لەلایەن مرۆڤەوە، وەک خۆراک ، وەک چارەسەر.
Aptenia cordifolia ،Baby Sunrose ، Heartleaf Ice Plant ، سارا ، حي علم ، نبات البارد ، قطر الندى ، تراجي العروس



ڕووەکی سارا
ناوی ئینگلیزی : Baby Sunrose ، Heartleaf Ice Plant ، 
ناوی زانستی: aptenia cordifolia
ناوی عەرەبی: حي علم ، نبات البارد ، قطر الندى ، تراجي العروس

تایبەتمەندێتی ئەم ڕووەکە:-
ڕووەکێکی بە تەمەنە و هەمیشە سەوزە بە دریژایی ساڵ ، وە ئاودارە ( عێاری ) ە و ئاو هەڵدەگرێت بۆ ئەوەی لەگەڵ ژینگەو خاکی وشک و دا خۆی بگونجینێت .
هایدرنجیا ماکرۆفیلا Hydrnagea Macrophylla



هایدرنجیا ماکرۆفیلا 
ناوی زانستی : Hydrnagea Macrophylla
دەگەڕێتەوە بۆ خێزانی: Saxifraga
پیازی هەیاسنت Hyacinth



پیازی هەیاسنت Hyacinth
ناوی زانستی: Hyacinth orientalis
لە خێزانی زەنبەقییەکانە

یەکێکە لە ڕووەکەکانی دەریای سپی ناوەڕاست وە هۆڵندا بەناوبانگە بە بەرهەم هێنانی بۆ مەبەستی دەرهێنانی بۆنەکەی ، بەکاردێت بۆ جوانکردنی باخچە لە ماوەی گوڵ کردنی کە چەند مانگێک دەخایەنێت وە دەتوانین لە سەرەتای مانگی ٣ دا پیازەکانی بچێنین.
هەیاسنت بریتییە لە کۆمەڵە گوڵێک ئەستێرەیی و گۆشتی لەسەر قەدێکی ناو بۆش بە شێوەیەکی تاک و بە هەمووشیانەوە هێشووییەکی گوڵ پێک دەهێنن بە ڕەنگە جوانەکانی جیا دەکرێنەوە لەوانە پەمەیی و مۆر و سپی و سوور و زەرد .... هتد.

وە هێشووە گوڵەکان تا نزیکی ٢٠ سم بەرز دەبنەوە و هەڵگری هێشووە گوڵەکەش نزیکی ١٠ بۆ ١٥ سم بەرز دەبێتەوە واتە بە کۆی بەرزی هێشووە گوڵەکە و هەڵگرەکەشی نزیکی ٤٠ سم بەرزن.

پیازی هەیاسنت Hyacinth



ئەم هێشووە گوڵانەش لە پیازێکی شێوە تۆپیەوە گەشە دەکەن و کاتێک دەچێندرین دەبێت  بەشی سەرەوەی بۆ سەرەوە بێت و هەروەها زۆر ئاگاداری لوتکەی گەشەی پیازەکان بین چونکە ئەگەر زیانیان پێ بگات ئەوا ئەو پیازە چەکەرە ناکات!

لەم پیازانەوە گەڵای پانی کۆتایی خڕبووەوە گەشە دەکەن و بە درێژ بوونیان دەچەمێنەوە و پاش ئەمانیش هێشووە گوڵەکان دەست دەکەن بە دەرچوون و گەشە بە شێوەیەکی لەسەر خۆ لە ماوەی مانگ و نیوێک دا بە نزیکی وە دەتوانین ئم پیازانە لە شوێنێکی نیمچە سێبەر دابنێین بۆ ئەوەی یارمەتی هێشووە گوڵەکە بدەین کە زیاتر بەرز ببێتەوە.

وە یەک پیازی هەیاسنت چەندین جار هێشووی گوڵ دەردەکات بەڵام لە سەرەتا حەجمی بچووک دەبێت ، وە دەتوانین پیازەکان لە ناو خاکەکەدا بەجێ بهێڵین بۆ ماوەی ٢ بۆ ٣ ساڵ پاشان دەتوانین هەڵیان بکەنین و دابەشیان بکەین و چەندین پیازی تری لێ بەرهەم بهێنین.

گوڵەکان بۆنێکی خۆشیان هەیە و سوودی هەیە بە بۆنکردنیان و دەتوانین لە ناو ماڵ بیڕوێنین بە شێوەی تاک  و زۆر شوێنی ناو ماڵی پێ بڕازێنینەوە و هەروەها هێشووە گوڵەکەی بۆ لێکردنەوە بەکار بهێنین ، پاش لێکردنەوەی هێشووە گوڵەکەش پێویستە گەڵا و هەڵگری گوڵەکە لێ بکەینەوە لە پیازەکە بۆ ئەوەی خۆراکی پێویست لە ناو پیازەکەدا بمێنێتەوە و پیازەکە نەفەوتێت.

دەتوانین پارێزگاری لە پیازەکان بکەین لە شوێنێکی سارد و وشک و هەروەها دەتوانین لە ناو هاڕاوەی داری زبردا هەڵی بگرین تاوەکو شێی دەوری پیازەکان هەڵبمژێت و نەهێڵێت پیازەکان کەڕوو بکەن .

ناوی ئەم گووڵە لە ناوی گەنجێکی یۆنانییەوە هاتووە بە ناوەی (Hyacinthus) کە بە هۆی غیرە کردنەوە کوژراوە !

ئامادەکردنی:
دەوەن سەردار حەمە عەلی
ئەندازیاری کشتوکاڵی

Moringa , مورينجا ، مۆرینگا



پێکهاتەی گەڵای مۆرینگا %٣٠ بۆ %٤٠ ی پرۆتینە ، وە پێک دێت لە ١٨ ترشی ئەمینی ، کە نۆ دانەیان ترشە ئەمینییە سەرەکییەکانن . ئەمەش وا دەکات مۆرینگا سەرچاوەیەکی باشی دابینکردنی پرۆتین بێت ، وە ئێمەش بە دڵنیاییەوە پێویستمان بە پرۆتین دەبێت لە پێکهێنانی ئێسک و پێست ، و خوێن و بەرهەم هێنانی هۆڕمۆنات و ئەنزیمات بە بێ پرۆتین لەشمان شی دەبێتەوە و لەبەر یەک هەڵدەوەشێت.
strawberry,فراولة، شیلک،شلیک،کشتوکاڵ،ڕووەک،kshtukal,kshtwkal


شلێک یان فراولە  میوەیەکی زۆر بەناوبانگ و سەرنج ڕاکێش و تامێکی یەکجار خۆشی هەیە. تامی شلێک لە گەڵ زۆر خۆراک تیکەل دەکرێت ئەمەش لەبەر خۆشی تامەکەیتی. شلێک هەروەها لە پاڵ تامە خۆشەکەی سودی تەندروستی زۆری هەیە کە زۆرێک خەلک ئاشنا نین پێی. لێرە هەندێک لە سودەکانی باس دەکەین:
wheat،گەنم،پەین،کشتوکاڵ



هەرچەندە رەنگە وەرزی چاندنی گەنم و جۆ لە هەندێک ناوچەی کوردستان تێپەڕبووبێ، بەڵام لەگەڵ ئەوەش درەنگ نییەو کاتێکی زۆر گونجاوو لەبارە بۆ پێدانی پەینە خۆراکییە سەرەکییەکانی وەکو: نایترۆجین، فۆسفۆڕ و پۆتاسیۆم بەگوێرەی قۆناغەکانی گەشەی رووەکەکان.
Why do honeybees love hexagons? , هەنگ،کشتوکاڵ، ڕووەک،هەنگوین, النحل



مێش هەنگەکان گیاندارێکی لەڕادەبەدەر زیرەکن‌ و ماتماتیکەکەشیان زۆر باشە. جگە لەزیرەکی، ئەوان لەدۆزینەوەی ئاراستەو سەرچاوە بە بەکارهێنانی شوێن‌و خۆر زۆرباشن. ئەوان هەنگوێنێکی زۆر لەکەمترین شوێنی مومکیندا کۆدەکەنەوە نهێنی پشت ئەم بڕە زۆرەی هەنگوین، روخساری شەش پاڵویی ئەم شانە هەنگوینانەیە.
Geraniums ، کشتوکاڵ ، جیرانیۆم ، ساردۆنیا ، سادۆنیا ، گوڵ ،



ناوی زانستی: Pelargonium zonale
گرنگترین ڕووەکی هەمیشە سەوزە  کە زۆر بڵاوە لەماڵ و  باخچەکان دا دەڕوێنریت بەهۆى ڕەنگاو ڕەنگى و هەمەجۆرى گوڵەکانى و بە ئاسانى دەڕوێ و بەئاسانى زیاد دەکرێت و دریژى ماوەى مانەوەى گوڵەکەى ، ساردۆنیا  لە زەوى و لە ئینجانەش دا دەچێندریت .

شێوەى  ساردۆنیا:

ڕووەکێکى ڕاوەستاوى بەهێزە بەرزى (30-40)سم بەرز دەبێتەوە شێوەى دەوەنێکى بچووک وەردەگرێت ، چونکە دواى ماوەیەک قەدەکەى ڕەق دەبێت و دەبێتە تەختە ، گەڵاکەى شیوەى دڵى هەیە و پەلک یان قنچکى درێژى پێوەیە چەند گوڵێک لە سەر یەک پەلک هەڵدەگرێت  و دوو جۆر گوڵى هەیە  سادە و شەست پەڕە ، گوڵەکەى لە پێنج کۆپەرە دروست دەبێت لە سادەکاندا وە لە شەست پەڕەکاندا دەبێتە دوو ئەوەندە، ڕەنگى گوڵەکانى (سپى ، پرتەقاڵى ، سوور، پەمەیى ......هتد)

شوێنى ڕەسەنى ئەفریقایە

زیاد کرنى:

1- تۆو ئەم ڕێگایە بو گوڵى سادە ئەبێت لە مانگى شوبات تۆوەکان دەکرێتە تێکە ڵەیەکى لم و گڵ و پەینى ئاژەڵى 
لەناو خانووى پلاستیکى یان شووشە دەڕوێنرێت تا قەبارەى ڕووەکەکان دەبنە (5-7)سم پاشان دەتوانرێت بگوازرێتەوە.

2- سنگ(قەڵەم)
ئەم ڕیگایەش بۆ شەست پەڕەکان بەکاردێت ، باشترین ڕێگاش بۆوەرگرتنى  سەر پەلەکانە و کە 1-5 گۆپکەى پێوە بێت بەشێوەى دەسک بەیەکەوە دەچێندرێت  ، لە لم یان تیکەڵەی لم و پەینى ئاژەڵى و گڵ ئەگەر بەتەنیاش بچێندرێت ئاودانى زیاترى دەوێت نابێت ژێری ووشک بێتەوە ، دواى 15- 20 رۆژ ڕەگ دەردەکات دەتوانرێت بگوازرێتەوە شوێنى مەبەست.

گڵی گونجاو بۆ ساردۆنیا خاکێکى تێکەڵى لمى هەیە بە مەرجێک ph  لە 6-7بێت

سەرچاوە: گوڵ و رووەکە جوانەکان لە ناو ماڵ دا
ئامادەکردنی: ئاسۆ مەولود
Tomato,کشتوکاڵ، ڕووەک، تەماتە, الطماطم










شارەزایانی بواری خۆراک جەخت لەوە دەکەنەوە کە تەماتە ١٠ سوودی هەیە کە کەم کەس دەیزانێت:-
١) ڕێژەیەکی بەرز لە ڤیتامین (C ، A) ی تێدایە .
٢) تەماتە کارکردنی گورچیلەکان چالاک دەکات.
٣) نەهێشتنی هۆکاری نەخۆشییەکان کە بە جەستەی مرۆڤەوە دەلکێت.
٤) وەک پاککەرەوەیەکی ڕیخۆڵە و سک کاردەکات و ئێشی گەدە لە ئەنجامی هەرس نەبوونی خۆراک ناهێڵێت.
٥) توخمی ئاسن یەکێ پێکهاتەکانی تەماتەیە بۆیە بەباشترین چارەسەر بۆ کەم خوێنی دادەنرێت.
٦) دەکرێت تەماتە وەک چارەسەرێک بۆ هێورکردنەوەی ئازاری ترشی ناو گەدە بەکار بێت.
٧) بەلغەم کەمدەکاتەوە بە تایبەتی لەلایەن ئەوانەی نەخۆشییەکانی سینگیان هەیە.
٨) بەسوودە بۆ نەخۆشی شەکرە چونکە بڕێکی زۆر کەم کاربۆهیدرایتی تێدایە لە هەمان کات دا بۆ کەمکردنەوەی کێش بەکاردێت.
٩) گوشراوی تەماتە چارەسەرە بۆ هەوکردنی جومگەکان بە تێکەڵ کردنی بە زەیت و دانانی لە شوێنی ئازار پاشان گەرم دەکرێتەوە تا ئەو پلەیەی دەبێت بە هەڵم.
١٠) خواردنی تەماتە سەرجەم مەمیلە و بۆریچکەکانی جەستە دەکاتەوە.

سەرچاوە: ڕۆژنامەی خەبات.

Sunflower Oil , زەیت ، کشتوکاڵ ،  لەشكر حەمید


بۆچی ( زەیت یاخود ڕۆن ) پێویستە تەنها یەک جار بەکاربهێنرێت! ئەو شوێنە گشتیانەی کە خۆراکی لێ ئامادە دەکرێت تەنانەت لەناو چێشتخانەی ماڵەکانیش دا ، پێویستە تەنها بۆ یەک جار ڕۆن یاخود زەیت بەکار بێنن لەکاتی ئامادەکردنی خواردندا ، لەبەر ئەم زیانە تەندروستیانەی خوارەوە :
Hony Bee , کشتوکاڵ،هەنگ



مانگی (کانونی دووەم ) (بەفرانبار- ڕێبەندان):-

١- هەنگ بپارێزە لە تەڕبوون ، کورە هەنگەکان کەمێک بە پێشدا نزم بێت تا ئاوی تێنەچێت.
٢- پاککردنەوەی پێداویستییەکانی هەنگ و هەنگەوانی و ئامادەکردنییان بۆ کۆتایی زستان.
٣- خوێندنەوە و بەدواداچوونی زانستی لەبواری هەنگ دا بەبەشداریکردن لە کۆبوونەوە و خولە ڕێنماییەکانی هەنگ دا.
٤- گەر مردنی زۆر لەبەردەم کورەدا بینرا لەو ڕۆژانەی کە پلەی گەرما لە ١٤ پلە بەرەو ژوورە چارەسەریان بکە.

مانگی (شوبات) (ڕێبەندان - ڕەشەمێ):-

١- لەسەر کارەکانی مانگی پێشوو بەردەوام دەبین.
٢- لەڕۆژی خۆشدا سەیری کەمی خۆراک و هەڵاڵە دەکرێت و ناو کورە پاکدەکرێتەوە و خواردنی وەرز بەپێی ئاووهەوا دادەنرێت.
٣- لەناوەڕاستی مانگ بەدوواوە چارەسەری ڤاروا(باڵە قرتە) دەکرێت.
٤- لەناوچە گەرمەکان دا لەناوەڕاستی مانگ بەدواوە دەست دەکرێت بە پەروەردەکردنی شاهەنگ بە تایبەت ئەو کاتانەی هەنگەکان     هەڵالەی زۆر دەهێننەوە و شاهەنگ بەزۆری گەرا(هێلکە)دادەنێت.
٥- چوارچێوەی مێودار بەپێی پێویست دادەنرێت.

مانگی (ئازار) (ڕەشەمێ - نەورۆز):-

١- قەڵاچۆکردنی ڤاروا بەردەوام دەبێت . وە دەرمانی دژە نەخۆشی دادەنرێت.
٢- چوارچێوەی مێودار بەپێی پێویست دادەنرێت و شەکراو بەردەوام دەبێت بۆ زیادبوونی هەنگ.
٣- هاوسەنگی لەنێوان هەنگەکان دا دەکرێت شانەی بەچکەی سەرگیراو بەبێ هەنگ لەهەنگە بەهێزەکانەوە دەدرێت بەهەنگە            لاوازەکان.
٤- لەناوچەساردەکان دا لەناوەڕاستی مانگ بەدواوە شاهەنگ پەروەردە دەکرێت .
٥- دەست دەکەین بە پورەدانی دەستکرد و نێرەی هەنگە بەهێزەکان بهێڵەرەوە و نێرەی هەنگە بێهێزەکان لەناوبەرە.

مانگی (مایس) (نەورۆز - گوڵان):-

١- لەسەر کارەکانی مانگی ئازار بەردەوام دەبین.
٢- خۆراکی شاهانە کۆدەکرێتەوە.
٣- دەستدەکرێت بە لەناوبردنی شای ژەنگەسورە بەدانانی تەڵە.
٤- هەموو (٧- ١٠) ڕۆژ جارێک هەنگ دەپشکێنرێت بۆ ئەوەی پورەدانی سروشتی ڕوونەدات و پێویستییەکان دابین بکرێت.
٥- ووریای ژەهری کیمیاوی بە.
٦- پێش هاتنی کەنەسمە شاهەنگەکان بگۆڕە و بانکی شاژنەکان دابمەزرێنە.
٧- گەر وشکبونەوە و قەبزی ڕووی دا بەهۆی ئاو یان شەکراوی ڕوون چارەسەری بکە.

مانگی (ئایار) (گوڵان - جۆزەردان):-

١- لەسەر کارەکانی مانگی پێشوو بەردەوام دەبین .
٢- گواستنەوەی هەنگ لە گەرمیانەوە بۆ کوێستان.
٣- شەکراو ڕادەگیرێت بۆهەنگوینی سروشتی – نهۆمی هەواگۆڕکێ دابنێ ،هەنگەکان بپارێزە لەگەرماوتیشکی ڕاستەوخۆ.
٤- کۆنترۆڵی کەندەسمە بکەو تاکۆتایی مانگ شاژنەکان بگۆڕە.
٥- پورە ناجێگیرەکان بەشانەی بەچکەی سەرگیراو سەرنەگیراو جێگیربکە.

مانگی (حوزەیران) (جۆزەردان - پووشپەڕ):-

١- لەسەرکارەکانی مانگی مایس بەردەوام بە .
٢- لە فێنکی بەیانیان دا هەنگ دەپشکنرێت .
٣- لەناوچە ساردەکان دا پورە دەبێت.
٤- بەپێی پێویست چوارچێوەی مێودار دادەنرێت.
٥- ئاو دابین دەکرێت و هەنگەڵان فێنک دەکرێتەوە.
٦- گەر هەنگی بێ هێز هەبوو بەهێزی بکە یان تێکەڵ بە بەهێزەکانی بکە.
٧- لە گەرمیان دا هەنگ دەبڕدرێت.

مانگی (تەمموز) (پووشپەڕ - خەرمانان):-

١- لەسەرکارەکانی مانگی حوزەیران بەردەوام دەبین.
٢- شیلەو هەڵاڵە کەم دەبێتەوە و هەنگ ئارەزووی دزی دەکات. لە فێنکی بەیانی و ئێوارە دا پشکنینی خێرا دەکرێت.
٣- شانەی پڕ هەنگوینی گەیشتوو (مۆرکراو)دەربهێنە.
٤- شانە و مێوی زیادە هیچ کاتێک لەناو هەنگەڵان دا جێمەهێڵە بۆ ئەوەی دزی ڕوو نەدات و نەبێتە کانگای زۆربونی (مرە).

مانگی (ئاب) (خەرمانان - گەلاوێژ) :-

١- لەسەر کارەکانی مانگی تەمموز بەردەوام دەبین.

مانگی (ئەیلول) (گەلاوێژ - ڕەزبەر):-

١- شیلەو هەڵاڵەی گوڵی سەوزە و بەروبوومە کشتوکاڵییە پایزییەکان دەست پێ دەکات.
٢- شانە پڕ هەنگوینییەکان دەربهێنە.
٣- بۆ ڕوونەدانی دزی و تاڵانی ، مێوی زیادە لە هەنگەڵانەکەدا لابەرە.

مانگی (تشرینی یەکەم) (ڕەزبەر - گەڵا ڕێزان):-
١- بڕینی هەنگ و بچوککردنەوەی دەرگای کورەکان.
٢- دوای برینی دەست دەکرێت بە قەڵاجۆکردنی ڤاروا بەدەرمانێکی جیاواز لەوەرزی بەهار.
٣- دەستدەکرێت بە پێدانی خۆراک و ١،٥ شەکر + ١ئاو.
٤- تاکۆتایی مانگ هەنگ لە کوێستانەوە بەرەو گەرمیان دەبرێت.
٥- هەنگە بێ هێزەکان تێکەڵ بە هەنگە بەهێزەکان دەکرێت.
٦- هەڵاڵە یان جێگیرەوەکەی دەدرێت بە هەنگ و دڵنیابوون لە بوونی شاژن.

مانگی (تشرینی دووەم) (گەڵاڕێزان - سەرماوەز):-

١- کارەکانی مانگی پێشوو لەبەرچاو دەگیرێت.
٢- هەنگ بەهێز بێت و خواردنی هەبێت بۆ ئەوەی سەرما کاری تێ نەکات.
٣- شەکراو خەست دەکرێتەوە ٢شەکر + ١ئاو.

مانگی (کانوونی یەکەم ) (سەرماوەز - بەفرانبار):-

١- هەنگ بپارێزە لە تەڕبوون ، کورە هەنگەکان کەمێک بە پێشدا نزم بێت تا ئاوی تێنەچێت.
٢- پاککردنەوەی پێداویستییەکانی هەنگ و هەنگەوانی و ئامادەکردنییان بۆ کۆتایی زستان.
٣- خوێندنەوە و بەدواداچوونی زانستی لەبواری هەنگ دا بەبەشداریکردن لە کۆبوونەوەو خولە ڕێنماییەکانی هەنگ دا.
٤- گەر مردنی زۆر لەبەردەم کورەدا بینرا لەو ڕۆژانەی کە پلەی گەرما لە ١٤ پلە بەرەو ژوورە چارەسەریان بکە.


ئامادەکردنی:
مامۆستای پەیمانگای کشتوکاڵی و پسپۆڕی بواری هەنگ
ئیبراهیم مەجید 
Weasel,بەوەرز,مشکە خۆرە































ناوی کوردی:-      بەوەرز (مشکە خۆرە) 
ناوی ئینگلیزی:-          Weasel
ناوی زانستی :-     mustela nivalis
ناوی فارسی:-               (راسو)
ناوی عەرەبی عەرەبی:-  (ابن العرس)


 بەوەرز (مشکە خۆرە) گیانەوەرێکی بچوکی شیردەر و گۆشت خۆرە لاشەیەکی درێژکۆلە و دەست و پێ بچوکە ، چڕنووکی هەیە و توانای هەڵ بەزین و دابەزینی بۆ سەردرەخت و شوێنە بەرزەکان هەیە ، ملی درێژکۆلە و دەمی بەرز و پڕ مووە (سمێڵ) ،
pomegranate,سوودەکانی هەنار

١)  ده‌وڵه‌مه‌نده‌ به‌سه‌رچاوه‌ى ئاسن:- که‌ سه‌رچاوه‌ى سه‌ره‌کیه‌ بۆ گواستنه‌وه‌ى ئوکسجین بۆ هه‌موو له‌ش وکه‌مى ئاسن له‌له‌ش ده‌بێته‌ هۆى که‌م خوێنى و که‌شه‌نگ بوون وبێهێزى له‌به‌ر ئه‌وه‌ پێوسته‌ ئه‌و خۆراکانه‌ بخورێن که‌ ئاسنیان تێدایه‌ بۆ ته‌ندرووستى خوێن.
نەوت و کشتوکاڵ،نەوت،کشتوکاڵ، ڕابەر فەتاح



بۆ بەرچاوروونی لە کاریگەری هەریەکە لە نەوت و کشتوکاڵ لە سەر بەرەوپێش بردنی کۆمەڵگە و باشکردنی باری ژیانی تاک، بایەخی کشتوکاڵ لە وڵاتی مالیزیا و نەوت لە هەرێمی کوردستان لەو بابەتەدا دەخەمە بەر دیدی هەموو لایەک. 
Moringa - مۆرینگا


ئەم درەختە لە باکووری هیندستانەوە هاتووە و بڵاو بۆتەوە و لەمڕۆدا بە شێوەیەکی بەرچاو لە زۆربەی دەوڵەت و ناوچەکانی جیهان دا بڵاو بۆتەوە ئەمەش بەهۆی ئەو سوودە زۆرەی کە هەیەتی ، وە بە شێوەیەکی خێرا لە ناوچە کەمەرەیی و نیمچە کەمەرەییەکانی کیشوەری ئاسیا و ئەفەریقا و ئەمەریکای لاتینی دا بڵاو بۆتەوە. هەر وەک لەم نەخشەیەدا بەرچاو دەکەوێت:

سووده‌کانی به‌شێوه‌یه‌کى گشتى:-
1) سوودبه‌خشه‌ به‌شێوه‌یه‌کى گشتى بۆ گرفته‌کانى گه‌ده‌.

کشتوکاڵ،ڕابەر فەتاح ساڵح


جیاوازی جوگرافیا و سروشت و کەش و هەوا وای کردووە کە توانای بەرهەمهێنان و جۆر و کواڵیتی بەرهەمە کشتوکاڵییەکان جیاوازبێت لە وڵاتێکەوە بۆ وڵاتێکی تر. بۆ نموونە ئەو وڵاتانەی خاوەنی چوار وەرزن لە ساڵدا ئەوا جۆر و کواڵیتی



(پێشکەشە بە گەنجان)
گۆڕەپانێکی چەند سەد مەتری لە زۆربەی وڵاتان هۆکارە لە بەگڕخستنی هێزی کارو پاڵپشتە لە کەمکردنەوەی قەیرانی بێکاری. لەو گۆڕەپانە دیاری کراوەدا سەدەها گەنج و تەنانەت تەمەن هەڵکشاوەکانیش دەبنە خاوەن کارو بەزەوق و شەوقێکی زۆرەوە سەرنجی کڕیارو گەشتیاران رادەکێشین. بەهۆی حەفتانە بازاڕەوە جموجۆڵێکی جیاواز لەو رۆژەدا شارو گەڕەک دادەپۆشێ.


ژه‌هراوی بوون به‌ گیا  بابه‌تێکی دوور و درێژه‌ ، مه‌به‌ستمان کاریگه‌ری هه‌ندێ له‌گیا ژه‌هراویه‌کان له‌سه‌ر ئاژه‌ڵ که‌ تائیستا چه‌ندین لایه‌نی شاراوه‌ی هه‌یه‌ له‌ڕووی پێکهاته‌ی بایۆکیمیایی و نیشانه‌ی ژه‌هراوی بون و چاره‌سه‌رکردنیه‌وه‌.  گیاکان یان دره‌خته‌کان  قاچیان نیه‌ تا خۆیان دوربخه‌نه‌وه‌ له‌ ئاژه‌ڵه‌ گیا خۆره‌کان ، بۆیه‌ بۆ پاراستنی خۆیان هه‌ندێکیان ژه‌هریان هه‌یه‌ و

Dietary Fiber,ڕیشاڵە خۆراکییەکان،ڕیشاڵ،کشتوکاڵ،دەوەن سەردار

ڕیشالە خۆراکییەکان (الیاف الغذائیـة - Dietary Fiber) پێکهاتەیەکی گرنگی خۆراکن و بە شێوە و بڕى جیاواز لە خواردنەکاندا هەن . پێکهاتەى کیمیاوییان بریتیە لە شەکری ئالۆز کە هەرس نابێت لە دەم و گەدە و دەکاتە ریخۆلەکان بە بێ هەرس بوون. ڕیشالە خۆراکییەکان دوو جۆریان هەیە تواوە لە ئاودا وەکو لە سێو و سێوى ژێر زەوی وە  نەتواوە لە ئاودا وەکو لە سەوزەکاندا هەن. 

واتە  توش بوونی ماسییەکان  بە گەرا (Larva)ی ئەم کرمە یان خودی کرمەکە.
هۆکارەکەی  بریتیە لە  کرمی شریتی  جۆری (Diphyllobothrium latum)   دای فیلۆ بۆپریەم لاتەم .
ئەم کرمە  گەورەترین و درێژترین کرمی شریتیە  لە مرۆڤ دا، کە تووشی ماسیش دەبێت ، کاتێك مرۆڤەکان  گۆشتێکی  کاڵ  یان نەبرژاو ، کەم برژاوی ماسییەک  دەخۆن کەهەڵگری گەرا(Larva)ی  ئەو کرمە لەناو گۆشتەکەیدایە.
٣٠ /١٠/٢٠١٥ لە وڵاتی چین وێنەیەکی گەورەی کارەکتەری دیزنی بەناوبانگ (میکی ماوس) لە ناو کێڵگەیەکی برنج بە ڕووبەری ٨٠٠٠ مەتر دووجا دروستکرا.


باخچەی ماڵ گرنگی زۆری هەیە، بەهۆیەوە ژینگەیەکی لەبارو کەش و هەوایەکی باشتر و پاکتر دەبەخشرێتە ناو ماڵەکانمان. هەروەها بۆ کاتی پشوو هێورکردنەوەی دەرون بایەخی زۆری هەیە. لە وڵاتانی دونیا له‌ پاڵ گۆڕانکاری و گرنگیدانی زیاتر به‌ رووه‌که‌کانی جوانکاری و به‌کارهێنانیان به‌ شێوازی جیا جیا له‌ نێو باغ و باخچه‌کان، گرنگی زۆریش به‌ شێوازی نوێ ده‌ده‌ن له‌ دیزاین و رازاندنه‌وه‌ی ماڵ و شوێنه‌ گشتییه‌کان به‌ رووه‌کی جوانکاری. هه‌وڵی ئه‌وه‌ ده‌درێت که‌ زۆرترینی که‌لوپه‌لی پێویستیش بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ سه‌رچاوه‌کانی سروشتی بن، یان له‌ شێوازی سروشتی بن، تا دیمه‌نێکی جوانتر ببه‌خشن به‌ چاو. 
  سودەکانی ئەناناس


ئەناناس میوەیەکی زۆر بە تام و تایبەندی خۆی هەیە. لەگەل ئەوەى لە هەرێمی کوردستان چاندنی زۆر باو نیە بەڵام داخوازیەکی  زۆر هەیە لەسەر ئەناناس ئەمەش بەهۆی تامە خۆشەکەیەتی. لەگەل ئەوەشدا ئەناناس سودی تەندروستی زۆری هەیە بۆ لەش کە لێرەدا هەندێکیان باس دەکەین 
1- کەم کردنەوەى پەستانی خوێن: پەستانی خوێن زیاد دەبێت کاتێک هێزی زۆر دە خرێنە سەر خۆێن بەرەکان کاتێک خۆین دە گوازێتەوە لە لەشدا. رێگایەگی باش بۆ کەم کردنەوەى ئەم هێزە بریتیە لە خواردنی برێکی زۆری پوتاسیۆم و برێکی کەم سۆدیۆم. ئەناناسش ئامرازێکی باشە چونکە کوپێک ئەناناش 1ملغم سۆدیۆم و 198ملغم پۆتاسیۆمی تێدایە .
2- کیش دابەزاندن: خواردنی ئەناناس وا دەکات کە ئارەزووی خواردنی شەکرت کە ببیتەوە بە هۆی هەبوونی شەکری ئاسایی تێیدا. هەروەها خواردنی ئەناناس دەتوانێت هەستی تێربوونت زیاد بکات و دوور بکاتەوە لە زۆر خواردن لە ئەنجامدا دەتوانێت کێش دابەزێنێت.
3- پاراستنی چاوەکان: ئەناناس تونای پاراستنی تەندروستی چاوەکانی هەیە. لێکۆلینەوکان ئەوەیان دەرخستوە کە خواردنی ئەناناس چاو لە و نەخۆشیانە دەپارێزێت کە پەیوەندی بە تەمەنەوە هەیە.
4- نەخۆشیەکانی دڵ، شەکرە و شێرپەنجە: لەبەرئەوەی ئەناناس دەوڵەمەندە بە ڤیتامین C ، تونای ئەوەی هەیە کە لەش بپارێزێت لە مادە زیان بەخشەکانی وەکو ڕەگی ئازاد کە دەبێتە هۆی زیان گەیاندن بە خانەکانی لەش و توشبوون بە نەخۆشی مەترسی دار.
5- پاراستنی ددانەکان: هەروها بە هۆی بوونی دژە ئۆکسێنەکان، ئەناناس دەتوانێت ددان لە پیسى و هەروەها پدوو لە نەخۆشی بپارێزێت.
6- نەهێشتنی قەبزی: بە هۆی بوونی رێژەیەکی باشی ریشاڵە خۆراکیەکان، ئەناناس یارمەتی چاک بوونەوە لە قەبزی دەدات.
7- پاراستنی پێست: ئەناناس ئەنزیمی تێدایە کە یارمەتی باش بوونی پێست دەدات. هەروەها پێست دەپارێزێت لە ووشک بوون. هەروەها لابردنی خانە مردووەکان و خانە زیان پێکەشتوەکانی پێست. هەروەها پێک هاتەکانی ئەناناس یارمەتی کۆنترۆڵ کردنی مادە زیان بەخشەکان دەدەن. هەروەها یارمەتی لادانی خالەکانی سەر ڕوو و هەروەها خەتی سەر  پێست دەدەن.
8- ئەناناس دەولەمەندە بە کالسیۆم و مگنسیۆم کە یارمەتی تەندروستی ددانەکان و ئیسکەکان دەدات.


یاسین مامند گەڵاڵی 
ماستەر لە زانستی خۆراک و تەندروستی 

چۆن کشتوکاڵ بکەین؟,رابەر فەتاح ساڵح



کشتوکاڵ کردن لە کوردستان مێژوێکی دووری هەیە تەنانەت سەرچاوەکان باس لەوە دەکەن کە بۆ یەکمجار رووەکی گەنم لە ئەشکەوتی چەرمۆ دۆزراوەتەوە. سەرەتایەکی جوان و مێژوێکی پڕ دانیسقە، بەڵام ئایا کشتوکاڵ کردن لە کوردستان هاوتای ئەو دیرۆکە کۆنەیە؟ یان توانیومانە خاوەنداریەتی ئەو سەرچاوە گرنگەی مێژو بکەین؟ توانیومانە کشتوکاڵ بگەێنینە قۆناغێک کە وەکو سەرچاوەیەکی داهاتی گرنگ بایەخی هەبێ؟


kshtukal,کشتوکاڵ،دووڕەگکردن،تەماتە،ڕووەک



دووڕه‌گکردن یان هه‌مه‌ڕه‌گکردن بریتیه‌ له‌ کرداری به‌رهه‌مهێنانی ڕووه‌کێکی نوێ له‌ نێوان دووته‌رز یان ڕه‌گه‌ز یان جۆر له‌ هه‌مان خێزان ، که‌ سیفه‌ته‌ په‌سنده‌کانی هه‌ردوولای هه‌ڵگرتبێت.
ئه‌وه‌ش به‌وه‌ ده‌بێت که‌ ده‌نکه‌ هه‌ڵاڵه‌ له‌ پۆڕگی گوڵێکه‌وه‌ وه‌رده‌گیرێت و ده‌خرێته‌ سه‌ر کۆسپی گوڵێکی تر به‌مه‌رجێ پێشتر ئه‌ندامی نێرینه‌ی لێکرابێته‌وه‌ ، بۆ ئه‌وه‌ی خۆپیتاندن ڕوونه‌دات، وه‌ ئه‌وگوڵه‌ به‌ کیسی کاغه‌ز داده‌پۆشرێ بۆ ئه‌وه‌ی ده‌نکه‌هه‌ڵاڵه‌ له‌ هیچ گوڵێکی تره‌وه‌ بۆی نەیەت ، ئینجا ئه‌و تۆوەی به‌رهه‌م دێت ده‌یچێنین و زۆری ده‌که‌ین ، به‌مه‌ش جۆرێک له‌ تۆوی ڕووه‌ک په‌یدا ده‌بێت که‌ سیفه‌تی په‌سەندی باوانی هه‌ڵده‌گرێت .

کاهوو،کشتوکاڵ



ناوى کوردى:  کاهوو
ناوى عەرەبى:  خس
ناوى ئینگلیزى: Lettuce
ناوى زانستى: Lettuce sativa
ناوى خێزان: المرکبة Compositae


پێشەکى:
کاهوو یەکێکە لە ڕووەکە گەورەکان و ئەم خێزانە نزیکەى ٨٠٠ توخم و ٢٠،٠٠٠ جۆر لەخۆى دەگرێت. خێزانى کاهوو هەمان خێزانى گوڵەبەڕۆژە و سێوە بن ئەرز و گوڵە دالیا و بابۆنج و هەمیشە بەهارەیە. کاهوو بۆ مەبەستى دەستکەوتنى گەڵاکانى دەڕوێنرێت کە بەتازەیى دەخورێت و یەکێکە لەو بەروبوومە گرنگ و باوانەى بەسەوزى و تەڕى لە دروستکردنى زەڵاتەدا بەکاردەهێنرێت، وێڕاى بەها خۆراکییە دەوڵەمەندەکەى بەنیاسین و کالیسیۆم و بڕێک لە ئاسن و ڤیتامین C، A و ریبوفلافین و ترشە ئەندامییەکانیشى وەک ترشى ستریک تێدایە.


نیشتمانى بنەڕەتى:
کاهوو یەکێکە لەو بەروبوومانەى مێژووى ناسین و بەکارهێنانى زۆر دێرینە و دەگەڕێتەوە بۆ زیاتر لە ٤٠٠ ساڵ پێش زایین. بڕوا وایە ئەوروپا و ئاسیا نیشتمانى بنەڕەتى کاهووبن، ئەو کاهووەى ئێستاکە لە کێڵگە و باخچەکانى ناو ماڵاندا دەڕوێنرێت بۆ توخمى Lactuca scariola  ى کێوى دەگەڕێتەوە کە بەشێوەیەکى خۆرسک لە زۆر ناوچەى جیهاندا بڵاوبۆتەوە.

وەسفى رووەکى:
کاهوو لە کۆمەڵەى رووەکە دوولەپەکانە و ڕەگەکەى مێخییە لەکاتى شەتڵدا تێکدەچێت و کۆمەڵێک ڕەگى لاوەکى بەدوو ڕیزى بەرامبەر لەسەر پاشماوەى ڕەگە سەرەکییەکە دروست دەکات و تاکوو قوڵایى ١٢٠ – ١٨٠سم لەکاتى گەشەى تەواودا بەزەویدا ڕۆدەچێت، قەدەکەى کورتە و لە ١٠سم تێپەڕ ناکات لەکاتى گەڵاکردندا، هەروەها گوڵکۆ دروست دەکات. گەڵاکانى زۆرو پڕ و پانن و بەشێوەى تاک و کۆ لەسەر قەدە کورتەکە ڕیز بوون، گەڵاکانى دەرەوەى گەورەیە و لۆچ نین و ناوەوەى بچوکترن و لۆچن بەناویەکدا، لەوانەشە سەرى گەڵاکان لە هەندێک جۆرى کاهوودا بەرەو ناوەوە بچن و تۆپێکى فشەڵ دروستبکەن کە لەکاتى لێکردنەوەى گەڵاکان یەک یەک ئەمە تێبینى دەکرێت. لەڕووى ڕەنگ و قەبارە و چەورى و ئەستوورى و تەنکى و دەمارە سەرەکییەکەیەوە گەڵاکانى کاهوو بەپێى جۆرەکانى جیاوازن. هەرچى گوڵەکانیەتى لە گوڵکۆیەکدا ڕیز بوون و گوڵەکان لە جۆرى نێرە موکن Hermaphroditic . بەرەکەى لەجۆرى هەژارە بەرە Achene کەبەرێکى درێژکۆڵەى ڕەق و نەکراوەیە و لەناویدا یەک تۆوى تێدایە و کوڵکێک بەلایەکییەوەیە بۆ بڵاوبوونەوەى بەهۆى هەواوە یارمەتى دەدات.


بارودۆخى لەبار:
١) پلەى گەرمى: کاهوو لەو رووەکانەیە حەز بەسەرما دەکات و لەکەشى سارددا بەباشى گەشە دەکات، ناوەندى پلەى گەرمى مانگانەى لەنێوان ١٢،٥ – ١٥،٥ پلەى سەدیدا گونجاوە بۆى بەڵام ئەگەر بۆ ٢١ – ٢٧ پلەى سەدی بەرز بۆوە گوڵکۆکانى زوو دەردەکەون و تامى کاهووەکە مەیلەو تاڵ دەبێت. هەتا زوو کاهوو بڕوێنرێت باشترە چونکە زوو ڕواندنى و بەبوونى (هەبوونى) ئاو و پەینکردنى لەسەرەتاى گەشەکردنیدا وادەکەن ڕەگەکانى بەباشى دروست ببن و گەڵاکانى بەجوانى گەشە بکەن. ماوەى گەشەکردنى کاهوو هەر لەچاندنییەوە تاکو لێکردنەوەى نزیکەى ٧٠ – ١٠٠ڕۆژ دەبێت و ئەم ماوەیەش پشت بەناوەندى پلەکانى گەرمى لەوەرزى گەشەکردنیدا دەبەستێت.

٢) خاک: کاهوو لەو رووەکانەیە بەرگەى خاکى ترش ناگرێت واباشە پلەى ترشى(pH) خاکەکە لە 6 – 6،8 پلە دابێت وە لەخاکە قوڕییە تێکەڵەکاندا یان خاکى لمى یان ئەندامیدا بەباشى گەشەدەکات بەتایبەتى خاکەکە سوک بێت و ئاوەڕۆى باش بێت بەڵام ئەگەر ماددە ئەندامییەکان بەبڕى زۆر لە خاکەکەدا بوون بەباشى گەشە ناکات. بۆ دەستکەوتنى بەروبومێکى باش و زۆر خاکە لمییە تێکەڵەکان باشترین خاکە بۆ گەشەکردنى.


چاندنى:
ئەو زەوییەى بۆ چاندنى کاهوو دانراوە پێویستە بەباشى بکێڵرێت و لەگەڵ پەینى ئاژەڵیدا تێکەڵ بکرێت، پاشان بۆ چەند چاڵێک بەڕووبەرى ١x٢ مەتر دابەش دەکرێت و تۆوەکان بەتەنکى واتا ( بەشێوەیەکى بڵاو نەوەک بە چڕى ) بەناو چاڵە ئامادەکراوەکاندا بڵاو دەکرێتەوە. لەدواى (٤ - ٦) هەفتە تێبینى دەکرێت تۆوەکان چەکەرەیان کردووە بۆ شەتڵ دەشێن. بڕى ئەو تۆوەش کە بۆ هەر دۆنمێک پێویستە ٢٠٠ – ٣٠٠ گرام تۆو دەبێت کەنزیکەى ٢٥ – ٣٠ هەزار شەتڵ دەردەچێت و ئەو ڕووبەرە بەتەواوەتى پڕ دەکاتەوە. پێویستە ڕەچاوى ئەوە بکرێت تۆوى تازە لە پلەى گەرمى بەرزدا ناتوانن چەکەرە بکەن بەپێچەوانەى تۆوى کۆنەوە. کاتێک شەتڵەکان ئامادەدەبن زەوییە هەمیشەییەکان بەباشى دەکێڵرێت و پەین دەکرێت و زەوییەکە بۆ مەرز(جۆگەڵە) بەدوورى ٧٥سم دابەش دەکرێت و شەتڵەکان دەڕوێنرێت و بەشێوەیەک ٢٠ – ٢٥سم لەنێوان هەر شەتڵ و شەتڵێکى دیکەدا بێت و ئاو دەدرێن، دەکرێت راستەوخۆ تۆوەکان لە کێڵگەش بچێنرێن لەجیاتى ئەوەى دوو جێگەیان پێبکرێت.


کاهوو،کشتوکاڵ

پەینکردنى:
بۆ هەر دۆنمێک پەینى کیمیایى بەم شێوەیە بەکاردێت ١٠٠کگم لەپەینى سەلفاتى ئامۆنیۆم بەدووجار یەکەمیان (٣-٤) هەفتە لەدواى شەتڵکردنى کە  پەینى نایترۆجین(N) + فۆسفۆر(P) لەخۆى دەگرێت وە دووەم پەینکردن لەدواى مانگێک لە پەینکردنى یەکەمجار کە بەشى دووەمى پەینە نایترۆجینەکە دەبێت لەخوار رووەکەکە چاڵى باریک بەدرێژایى مەرزەکە دەکرێتە ناوى و خۆڵەکە دەکرێتەوە بەسەریدا وەراستەوخۆ زەوییەکە ئاو دەدرێت. هەرچى پەینە ئاژەڵییەکەشە ئەوا لەپێش چاندنى کاهووەکەوە دەکرێتە زەوییەکەو لەگەڵیدا تێکەڵ دەکرێت.  

ئاودانــــى:
کاهوو لەو رووەکانەیە کەخاکەکەى پێویستە هەمیشە بەشێدارى بمێنێتەوە، بەتایبەتى لەکاتێک پلەى گەرمى بەرزە پێویستى بەئاوى زۆرە بەڵام کاتێک پلەى گەرمى نزمە و کەشێدارە ئاوى کەمترى دەوێت، هەروەها جۆرى خاکەکەش کادەکاتە سەر بڕى ئاودانەکەى ئەگەر خاکەکە لەجۆرى قورس بوو درەنگ درەنگ ئاو دەدرێت بەڵام لەخاکە سوکەکاندا زوو زوو ئاودەدرێن. پێویستە ئاگادارى ئەوەش بکرێت لەسەرەتاى گەشەکردنیدا نابێت ئاوى زۆر بدرێت بۆ ئەوەى ڕەگى لاوەکى لەسەر ڕووى خاکەکە دروست نەکات و لەماوەى پێگەیشتنیدا کاتێک کەش گەرمە هەر نابێت لەئاستى پێویست زیاتر ئاوبدرێت چونکە دەبێتە هۆى خێراکردنى گەشە و دروستبوونى گوڵکۆکان.

کاتى چاندنى تۆوەکان:
لەدواى چاندنى تۆوەکان و دروستبوونى شەتڵەکان لە ناوەراستى تشرینى یەکەم مانگى١٠ وە  تاکوو کۆتایى شوبات مانگى ٢  شەتڵەکان لەکێڵگە هەمیشەییەکاندا دەڕوێنرێت.

پێکهاتەکەى و  سوودەکانى:
گەڵای کاهوو "خاس" پڕە لە ڤیتامینەکانی (ئەی، بی، سی و دی) توێژینەوە کانیش ئەوەیان دەرخستووە، کە کاهوو هەندێکی مادەی ڕۆن، پڕۆتینی تێدایە و جگە لەوەیش زۆر ڕێژەیەکی زۆری ئاسن، فسفۆر، یۆد، کلۆر، زرنیخ، کۆباڵت، کارۆتین، توتیا، مەگنیزیۆم و کلۆرات و چەند مادەیەکی دیکەیشی تێدایە. بە هۆی ئەوەی کاهوو بە ڕێژەیەکی زۆر ڤیتامین دی و خوێ تێدایە، کاریگەریی بەسەر ئەو هۆرمۆناندا هەیە، کە تایبەتن بە سێکس و ڕێژەکانیان ڕێک دەخات. سەوزەی کاهوو مادەیەکی دیکەی گرنگی تێدایە، ئەویش “لاکتۆکاریۆمLactucarium ”ە کە مێشک هێور دەکاتەوە و هیچ زیانێکی نییە وەک مادە هۆشبەرەکان و ئەو دەرمانانەی بۆ خەو بەکار دێن. کاهوو وەک چارەسەرێک بۆ ئەو کەسانە بەکار دەهێندرێت، کە توشی قەبزی بوونە، چونکە ڕیشاڵی سیلیلۆزی تێدایە، کە یارمەتی کۆئەندامی هەرس دەکات بە ڕێکوپێکی بڕوات و هەروەها کاهوو بۆ ئەو کەسانەیش باشە، کە زیخ لە میزیاندا هەیە.



ئامادەکردنى: شاڵاو عبدالرحمن

مەڕی دۆلی



وه‌رگرتنی زانیاریه‌کان(محاظره‌ی بایۆته‌کنه‌لۆجی م.شوان+ سه‌رچاوه‌ زانستیه‌کانی ئینته‌رنێت)

وه‌رگێڕان: باوان مسته‌فا  
لێکدانه‌وه‌و به‌دواداچوون: باوان مسته‌فا & ئیسماعیل عوسمان (به‌شی به‌رووبومی ئاژه‌ڵی له‌ فاکه‌ڵتی زانسته‌ کشتوکاڵیه‌کانی زانکۆی سلێمانی به‌رواری 18-6-2012)
Aloe Vera,ئەلۆی ڤێرا


به‌گوێره‌ى سایتى ته‌ندرووستى (La Healthy Living) که‌ به‌مارشى (تقلیدى بژى له‌ کۆمه‌ڵگه‌یه‌کى پێشکه‌وتوو) ئاماژه‌ى به‌ سووده‌ سه‌رسووڕهێنه‌ره‌کانى ڕووه‌کى صبار ده‌کات وه‌ به‌ڕووه‌کى معجزه‌ ناوى بردووه‌ وبه‌چاره‌سه‌رێکى باشى شێرپه‌نجه‌ وکۆلسترۆل وهه‌وکردن وکۆمه‌لێک نه‌خۆشى ترداده‌نرێت.
Silybum marianum دڕکە شیر


ئه‌م ڕووه‌که‌ دڕکه‌ زیاتر له‌ (٢٠٠٠) ساڵ به‌ر له‌ ئێسته‌ له‌ ئه‌وروپا به‌کارهێنراوه‌ له‌ لایه‌ن پزیشکانى ڕووه‌کى. ئه‌رکى سه‌ره‌تایى بریتیه‌ له‌ پاراستنى جگه‌ر وه‌ چاره‌سه‌رى جگه‌ر وزه‌رداو، وه‌ به‌کارده‌هێنرێت بۆ که‌مکردنه‌وه‌ى ڕێژه‌ى کۆلسترۆل وچاره‌سه‌رى نه‌خۆشى شه‌کره‌ وخانه‌ شێرپه‌نجه‌ییه‌کان له‌ مه‌مک ومنداڵدان وپڕۆستات.  زۆرێک له‌پزیشکانى ڕووه‌کى ئامۆژگارى خه‌لک ده‌که‌ن به‌به‌کارهێنانى دڕکه‌ شیر بۆ جۆره‌کانى شێرپه‌نجه‌ وه‌ به‌ پاککه‌ره‌وه‌یه‌کى باشى خوێن داده‌نرێت.

Moringa,مورينجا،مۆرینگا


ڕەگی مۆرینگا کار دەکات بۆ چارەسەری هەندێک لە کێشەکانی دڵ و سووڕی خوین و لەگەڵ چالاککردنیان ،  هەروەها چارەسەری هەوکردن ، لە سینیگاڵ و هیندستان ڕەگی مۆرینگا دەهاڕن و لەگەڵ ئاو تێکەڵی دەکەن بۆ ئەوەی ببێت بە هەویر ئەمەش یارمەتیدەرە لە چارەسەری ڕۆمانتیزم و ئازاری جومگەکان و ئازاری پشت و گورچیلە و وەک ڕەوانیش بەکاردێت ، هەروەها بۆ میزکردن و باشترکردنی ئارەزووی خواردن و یارمەتی دانی هەرسکردن بەکاردێت ، وەک پاکژکەرەوەی برین و شوێنی پێوەدانی مێش و مەگەزیش بەکاردێت.
Moringa,مورينجا,مۆرینگا


سوود و  بەکارهێنانەکانی درەختی سەیروسەمەرەی مۆرینگا
ئەم خشتەیە هەندێک لە سوودە گرنگەکانی ئەم درەختە دەخاتە ڕوو

دژی کەڕووەکانە
دژی هەوکردنە
لابەری ژەهرە
زیادکەری وزەی لەشە
دژە ئاوسانە
دژە ئەکسەدەیە
ئارەزووی خواردن زیاد دەکات
بینین چالاک دەکات
ساڕێژکەری برینە
دژی هەوکردنی دەزگای میزە
ئاستی سروشتی شەکری ناو خوێن ڕا دەگرێت
پەستانی خوێن دەپارێزێت
هەرسکردن چالاک دەکات
دژی کۆلیسترۆڵە
سیستەمی بەرگری بەهێز دەکات
دژی خەمۆکییە



لێکۆڵینەوەکان دەریان خستووە کە بەکارهێنانی پوختەی گەڵای ئەم درەختە یارمەتی دەرە بۆ نزمکردنەوەی ئاستی شەکرەی ناو خوێن و هەروەها چارەسەری برینی ناو گەدەیە لەگەڵ ئەوەی یارمەتی دەرە بۆ گەشە.
هەروەها پوختەی ئەم گەڵایە کار دەکات بۆ زیادکردنی چالاکی چاوەکان و مێشک و چالاککردن و هاندانی دروستکردنی پێکهاتووی زیندەگی گرنگ و هاندانی دروستبوونی خانەی نوێی جەستە ، هەروەها پارێزگاری لە ئاستی سروشتی کۆلیستڕۆڵی ناو خوێن دەکات و وە چرچی و خەتەکانی سەر پێست و دەموچاو کەم دەکاتەوە و بەمەش پیربوون دوا دەخات. 
پارێزگاری لە کارکردنی سروشتی گورچیلەکان و جگەر دەکات و لەگەڵ ئەوەی ئەم پوختەیە کار دەکات بۆ زیاتر جوان بوونی پێست و پارێزگاری لە وزە و چالاکی لەش دەکات ، هەروەها پارێزگاری لە کرداری هەرسکردنی سروشتی دەکات .
کار دەکات وەک دژە ئۆکسێن و بەهێزکردنی سیستەمی بەرگری لەش و دژە هەوکردن و پارێزگاری لە سووڕی خوێن دەکات ، خواردنی گەڵای ئەم درەختە هەستێکی باشت پێ دەبەخشێت چونکە ئاستی شەکری ناو خوێن ڕادەگرێت و لە سرووشتی خۆی دا دەیهێڵێتەوە . لەگەڵ ئەمانەش دا دەتوانیت پوختەی گەڵای مۆرینگا بەکار بهێنیت وەک دژە بەکتریا و هەوکردنی پێست.
وە هەروەها ئەگەر گەڵای ئەم درەختە بدەیت لە سەر سەر ئێشە کەم دەکاتەوە لەگەڵ ئەوەی هەویری ئەم گەڵایە بەکار دەهێنرێت بۆ وەستاندنی خوێن بەربوونی سادە و ڕووکەش ، هەروەها وەک دژی پیسبوون بە بەکتریا و هەوکردن لە کاتی پێوەدانی مێش و مەگەز دا بەکاردێت.

هەروەها ئەم هەویرە بەکاردێت بۆ دابەزاندنی تا و گەرمی جەستە و هەوکردنی بۆری هەناسە و کێشەکانی چاوەکان و گوێ ، لەگەڵ هەوکردنی سیستەمی دەم و لووت .
وە پێکهاتووەکانی ناو ئەم گەڵایە یارمەتیدەرە بۆ جێگیربوونی پەستانی خوێن و بەهێزکردنی سیستەمی دەمارەکان و یارمەتی دانی خاوبوونەوەی ماسولکەکان.
لێکۆڵینەوە نوێیەکان دەریان خستووە کە خواردنی بەرهەمە خۆراکییەکانی مۆرینگا باشە بۆ ئەو کەسانەی کە بەد خۆراکن ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی کە پێکهاتەیەکی بەرزی هەیە لە پرۆتین و ڕیشاڵەکان و هەروەک لێکۆڵینەوەکان ئاماژەشیان داوە بەوەی  کە پێکهاتووەکانی ئەم گەڵایە کار دەکات بۆ درێژکردنی ماوەی خەوتن و چارەسەری خەمۆکی و نزمکردنەوەی ئاستی شەکری خوێن و ڕێکخستنی ئاستی گلوکۆز بۆ تووشبوانی شەکرە.
وە بوونی ڕێژەی ئاسنی زۆر لەم گەڵایەدا یارمەتی کەمی ئاسنی ناو خوێن دەدات ، وە گەڵای وشک کراوە یارمەتی دەرە لە چارەسەری سکچوون و دۆسنتاریا و هەوکردنی کۆڵۆن و دەردانی کرمی ناو ڕیخۆڵە و هەروەک خۆشاوی گەڵاکەش کار دەکات بۆ لەناوبردنی کەڕووی باسیدبولس هابتۆبولس هەروەک ئەو دەرمانانەی تر چالاکە کە لەم بوارەدا بەکار دەهێنرێت.




Moringa,مورينجا,مۆرینگا

Moringa,مورينجا,مۆرینگا



ئامادەکردنی:
ئەندازیاری کشتوکاڵی
دەوەن سەردار حەمە عەلی
Moringa,مورينجا,مۆرینگا



به‌ پێی سه‌دان و بگره‌ هه‌زاران توێژینه‌وه‌ی باوه‌ڕپێکراو بڵاوکراوه‌ی توێژه‌ره‌وه‌ ئه‌وروپی وئه‌مه‌رکی و که‌نه‌دی و ئوستوراڵی ونیوزله‌ندی وبه‌رازیلیه‌کانه‌وه‌ سه‌لمێندراوه‌ که‌ ڕووه‌کی مۆرێنگا بۆ چاره‌سه‌روخۆپاراستن له‌۳٦۰ نه‌خۆشی به‌کارده‌هێنرێ،که‌ کوشنده‌ ترین وبڵاوترینیان له‌لای خۆمان ئه‌م نه‌خۆشیانه‌ن: 
۱ـ نه‌خۆشی شه‌کره‌۰
۲ـ نه‌خۆشیه‌کانی دڵ وخوێن به‌ هه‌مووجۆره‌کانی یه‌وه‌۰
۳ـ نه‌خۆشی شێرپه‌نجه۰
٤ـ نه‌خۆشی ئازاری بڕبڕه‌،جومگه‌کان،ئه‌ژنۆ۰
٥ـ نه‌خۆشی پێست۰
٦ـ نه‌خۆشی به‌رزی کۆلسترۆڵ۰
۷ـ نه‌خۆشی بێ پیتی وکه‌می وکه‌م چلاکی ونه‌زۆکی سپێرم وهێلکه‌کان ی مرۆڤ۰
۸ـ نه‌خۆشی عه‌جزی جنسی۰
۹ـ نه‌خۆشی هه‌وکردنی له‌ش(التهاب)به‌گشتی۰
۱۰ـ دیارده‌ی قه‌ڵه‌وی۰


ئامادەکردنی:
دکتۆر جەمال سعید