واتە توش بوونی ماسییەکان بە گەرا (Larva)ی ئەم کرمە یان خودی کرمەکە.
هۆکارەکەی بریتیە لە کرمی شریتی جۆری (Diphyllobothrium latum) دای فیلۆ بۆپریەم لاتەم .
ئەم کرمە گەورەترین و درێژترین کرمی شریتیە لە مرۆڤ دا، کە تووشی ماسیش دەبێت ، کاتێك مرۆڤەکان گۆشتێکی کاڵ یان نەبرژاو ، کەم برژاوی ماسییەک دەخۆن کەهەڵگری گەرا(Larva)ی ئەو کرمە لەناو گۆشتەکەیدایە.
هەروەها ئەو ئاژەڵانەی کە ماسی زیندوو دەخۆن ئەوانیش توش دەبن.
واتە ئەم کرمە سەرەڕای بوونی لەڕیخۆڵەی مرۆڤ دا لە ڕیخۆڵەی ماسیشدا هەیە هاوکات لارڤاکەی دەچێتە ناو گۆشتی ماسییەکە یانی هەم خانەخوێیەو هەم ناوەندە خانە خوێیە بۆ گواستنەوە.
ئەم نەخۆشیە لە دێرزەمانەوە هەیە (هەزاران ساڵ ) ، لەو کاتەوەی مرۆڤ ماسی دەخوات ئەویش هەیە ، بەتایبەت ئەو ماسییانەی کە لەناو ئاوە سازگارەکاندان (ڕووبارەکان ، حەوزو گۆماوەکان، دەریاچەکان) دا دەژین. واتە دەتوانین بڵێن ئەمەش یەکێکە لەنەخۆشییە هاوبەشەکانی نێوان مرۆڤ و گیانەوەر (anthroponotic disease)
تووش بوون بەم نەخۆشییە یان بەم کرمە لەو شوێنانەیە کە ماسی کاڵ و کەم برژاو دەخۆن هەروەها لەم شووێنانەش بومیە :
*وڵاتانی ئەفریکا بەتایبەت کە ماسی ئاوە سازگارەکان دەخۆن.
* وڵاتانی ڕۆژئاوای ئەوروپا و وڵاتانی ئەسکەندەناڤیا.
*باکور و باشوری ئەمریکا.
* هەندێ وڵاتی ڕۆژهەلاتی ناوەراست ، لەکوردستان هیچ زانیارییەکمان نیە لەسەر توش بون بەم نەخۆشییە.
چۆنیەتی توش بوونی مرۆڤ :
پاش خواردنی گۆشتی ماسییەکی توش بوو، وە لەدوای تروکانی هێلکەی ماسییەکە لە ناو ڕیخۆڵەی مرۆڤ دا و لەماوەی (٣-٤) هەفتە بەتەواوی گەشە دەکات و گەورە دەبێت، کرمی پێگەیشتوو بەشێوەی ئەڵقە ئەڵقە یان بەش بەش دەبێت و درێژییەکەی دەگاتە (٣٠ پێ) زیاتر لە (٩ مەتر)ە بەهۆی قولاپەکانی دەمیەوە خۆی گیر دەکات بە دیواری ڕیخۆڵەوە . هێلکەی ئەم کرمە لەناو ئەو ئەڵقانەدایە کە پێ گەیشتن جیا دەبنەوە لەگەڵ پاشەڕۆی مرۆڤ دێنە دەرەوە ،هەندێ جاریش پارچەیەکی گەورەی کرمەکە دێتە دەرەوە کە وا ئەزانین هەموو کرمەکەیە.
ئەم نەخۆشییە بەزۆری لە وڵاتانی تازە پێ گەیشتوودا هەیە بەهۆی پیس بوونی سەرچاوەکانی ئاو بە پاشەڕۆی مرۆڤ (ڕووبار و چەم و گۆلاوەکان) بەتایبەت ئەگەر مرۆڤەکان توشبووبن بە م جۆرە کرمە.
شێوەی کرمەکە Morphology :
لەشی ئەم کرمە پێک هاتووە لە سێ بەش (سەر Scolex ، Head) (مل Neck) (بەشی خوارەوە Lower Body یان سک ) . لە هەردوولای سەری کرمەکەوە جۆگەلەی بچووک هەیە ، لەکۆتای دا وەک قولاپی لێ دێت بۆ خۆ هەڵواسین و گیرکردن بە دیواری ڕیخۆڵەوە ، سەری کرمەکە نوساوە بە ملەوە ، مل بەدواوە ئەژمار دەکرێ بە ناوچەی زۆربوون یان ئەندامی زۆر بونی کرمەکە کە چەندەها ئەڵقە یان بەشی پێوە نوساوە ، کرمی گەورە دەتوانێت ڕۆژانە ملیۆنان هێلکە دابنێ و لەگەڵ پیسایی دا دێتە دەرەوە ، هەروەها مەزندە دەکرێ کە 3000 سێ هەزار ئەلقە بێت.
سوڕی ژیانی کرمی شریتی ماسی :
ئەم کرمە توشی مرۆڤ ، پشیلە ، سەگ ، ڕێوی ، چەقەڵ ، گورگ ، ورچ ، سەگڵاو، بەوەرزو هەندێ ئاژەڵی شیردەری تری کێوی گۆشتخۆر دەبێت. تۆمارەکان دەلێن پاش ئەوەی هێلکە یان گەرای کرمەکە لە ئاژەڵەکانەوە یان مرۆڤەوە لەڕێگای پاشەڕۆوە دەچێتە ناو ئاوەکان ، دواتر لەلایەن هەندێ گیانەوەری بچوکی ناو ئاوەکەوە دەخورێت (واتە یەکەم ناوەندە خانە خوێ (Intermediate Host) ، لەناو لەشی ئەم گیانەوەرەدا هێلکەی کرمەکە بەچەند قۆناخێکی ژیان دا تێ دەپەرێ وەک (کۆراسیدیا Coracidia) ، (پرۆسیرکۆید لارڤا Procircoid Larva) دواتر لەلایەن خانە خوێیەکی ترەوە ئەم گیانەوەرە بچووکە دەخورێت، گەراکە دەگوازرێتەوە بۆ گیانەوەرێکی دیکە ، نموونە ماسی دەیخوات، پرۆسیرکۆید لارڤاکە دەچێتە ناو لەشی ماسیەکەوە گۆرانکاری بەسەردا دێت و پێی دەوترێ (پلیرۆسیرکۆید لارڤا Plerocercoid Larva) کە بە هۆکاری توش بوون دائەنرێ، پاش خواردنی گۆشتی ماسی باش نەبرژاو ئەم لارڤا دەچێتە ناو ڕیخۆلەوە دەتروکێت لە ماوەی (٣-٦) هەفتەدا ،هەندێک جاریش زۆرتر دەخایەنێت ، کرمی شریتی بۆی هەیە تا ماوەی ٢٠ ساڵ بمێنیتەوە لەناو لەشی مرۆڤدا.
 |
لەم شێوە هێڵکاریەدا سوڕی ژیانی کرمی شریتی ماسی Diphyllobothrium latum دەبینین
|
نیشانەکانی توش بوون لەمرۆڤدا:
نیشانەی تووش بوون بەم نەخۆشییە زۆر تێبینی کراو نیە مەگەر دوای بینینی هێلکە یان ئەڵقەی کرمەکە لەناو پیسایی دا.
بریتین لە :
کەم خوێنی Anemia بەهۆی کەمی ڤیتامین B12 ، لاوازی و بێ هێزی و هەست کردن بە ماندووی بەردەوام ، کەمکردنی کێشی لەش، ئازاری ناوسک ، سک چوون، قەبزی.
چۆنیەتی دەس نیشان کردنی نەخۆشیەکە:
دەتوانین بەهۆی نیشانەکان واتە بوونی ئەڵقەی کرمەکە یان بەشێکی لە ناو پیسایی مرۆڤ دا، دیاری کردنی جۆری کەم خوێنیەکە، وەک باسمان کرد بەهۆی کەمی ڤیتامین B12 واتە ئەزموونی خوێنی گشتی بۆ بکرێت.
چارەسەر و خۆ پاراستن:
چارەسەری کرمەکان زۆر گرنگە چونکە دەبنە هۆی کەم خوێنی و هەندێ جار گیرانی ڕیخۆڵە و ئاڵۆزی لە کۆئەندامی هەرس دا ، بەهۆی بەکارهێنانی دەرمانی دژە کرمەکان (Anthelmintic Drugs) دەتوانین چارەسەرو کۆنترۆڵی ئەم نەخۆشییە بکەین، لەو دەرمانانەی کە بەکاردێت ئەمانەن لەرێگای دەمەوە و بە یەک دۆز دەخورێ و چارەسەری تەواوەتی ئەدات و سەر هەڵناداتەوە:
١) Praziquantel پرازی کوانتیل:
دەبێتە هۆی ئازاری ماسولکەکانی کرمەکە و بەو جۆرە خۆی ناگرێ و بەئازارو جوڵەوە دێتە دەرەوە لەگەڵ پیسای دا.
٢) Niclosamide نیکلۆس ئەماید:
راستەوخۆ دەبێتە هۆی کوشتنی کرمەکە وە بەبێ جوڵە لەگەڵ پیسایی دێتە دەرەوە.
٣) هەروەها دەبێت بۆ چارەسەری کەم خوێنی ڤیتامین B12 بەکار بهێنرێت بەشێوازی ئەمپول.
بۆ ئەوەی خۆمان بپارێزین لە توش بوون بەم کرمە:
*پێوستە گۆشتی ماسی بەجوانی ببرژێنرێت تاکو گەرای ناو گۆشتەکە بکوژێت ( بە گەرمکردن تا پلەی ٥٤ گەرای کرمەکە لەناو دەچێت لە ماوەی ٥ خولەکدا ) .
*هەروەها دانانی گۆشتی ماسی لە ناو بەفرە گرە و بەستنی بۆ ژێر پلەی چواری سەدی(-٤) و بۆ ماوەی ٢٤ کاژێر دەبێتە هۆی کوشتنی گەرا (لارڤا)ی کرمەکە لەناو گۆشتەکەدا.
*پاکو تەمیزی و دەست شۆردن بە ئاو سابون پاش دەست لێدانی ماسی ،هەروەها دوور کەوتنەوە لەهەر ئاژەڵێک کە گومانی توش بونی هەبێ بەکرمی شریتی.
تێبینی: لەماوەی ئەم چەند ساڵەی دوای دا لە هەرێمی کوردستان ماسی سەلەموون یان لە ئێرانەوە دەهێنا بۆ برژاندن و خواردن ، ئەم ماسییە لەسەرانسەری جیهان بەهۆی جوانی و ئەستوری گۆشتەکەیەوە بخۆری زۆرە هەروەها تۆمار کراوە کە هەڵگری ئەم گەرای کرمە شریتیەیە بۆ زانیاری گشت لایەک.
ئامانەش چەند ڤیدیۆیەکن کە لەلایەن ئەو کەسانەوە تۆمار کراون کە پاش کڕینی ماسی تێبینی ئەم جۆرە کرمەیان کردووە لە ناو لەشی ماسییەکەدا ( ڤیدیۆکان لە لایەن دەوەن سەردارەوە بۆ بابەتەکە زیاد کراوە)
ئامادەکردنی:
پزیشکی ڤێترنەری راوێژکاری
د.ناجح گوڵپی
هەڵەبجە 5/11/2015
بۆچوون: