پیازە گوڵدارەکان Flower Bulbs

بەشی یەکەم:

پیازە گوڵدارەکان بەو جۆرە پیازانە دەڵێن ، کە بۆ بەرهەمهێنانی گوڵی بڕاوە (Cut Flower) ، یان لە ئینجانەدا (Pot Plants) بەکاردەهێنرێن.

ئەم بەشە ، دوای ئەوە پەرەی سەند ، کاتێ لە سەدەی (16) دا ، (کۆلۆسیوس) ، دە پیازی (Tulip)ی ، لە ( تورکیا ) وە بۆ (هۆڵندا) هێنا. لەبەرئەوەی ئەم جۆرە پیازانە ، لە (هۆڵندا) ، بایەخێکی ئابووری گرنگی هەیە ، بە تەنیا دوو هێندەی ، ژمارەی دانیشتوانی ئەم سەر زەوییە ، پیازی گوڵ بەرهەم دەهێنێ ، پتر لە (22000) هێکتار ، پانتایی داگیر دەکات و بە تەنیا ، نیوەی ئەم ڕووبەرە ، بە (Tulip) دەچێنرێ.

(1526 - 1609) (Carolus Clusius کۆلۆسیوس)

(1526 - 1609) (Carolus Clusius کۆلۆسیوس)
لە کاتی چاندنی پیازەکان دا

(هۆڵندا) ، تەنیا پێویستی بە (2،2) ملیار گول هەیە و ئەوی دیکەی ، بۆ دەرەوەی وڵات دەنێرێ ، کە لە ساڵێک دا ، ژمارەکەی بە (7) ملیار و بڕە پارەکەشی بە (750) ملیۆن دۆلار مەزەندە دەکرێ.

(ووڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا) ، کە لە جیهان دا ، بە لووتکەی بازاڕی ئەم جۆرە پیازانە دادەنرێ، ساڵانە ، بڕی (130)ملیۆن دۆلار ، لە (هۆڵندا)ەوە بۆ وڵاتەکەی خۆی دێنێ و بە پێی ئامارێکی (National Gardening Ass ) ، کە لە ساڵی (1994)دا ، لە ( ووڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا ) کراوە ، (503) ملیۆن دۆلار پیازی گوڵی ، لە ( هۆڵندا ، بریتانیا و ئیسرایل ) کڕیوە . هەر لەبەر ئەوە ، لە دەوڵتەکانی : ( هۆڵندا ، بریتانیا ، دانیمارک ، ژاپۆن ، چین ، ئیتاڵیا ، سپان ، کەنەدە و ووڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا ) ، نێوەندی پیازی گوڵ (Flower Bulb Center) هەیە.

سەیر ئەوەیە ، ووڵاتانی ( ئەورووپا) و سەرووی ( ئەمریکا ) ، ئەرکێکی زۆر دەکێشن و پارەیەکی زۆریش خەرج دەکەن ، بۆ ئەوەی ئەم جۆرە پیازانە و گوڵکانیان بەرهەمبێنن . بەڵام لە ( کوردستان ) ی خۆمان دا ، چەندین ملیۆنمان ، لەم جۆرە پیازانە هەیە و بە شێوەیەکی سروشتیش دەڕوێن ، بێ ئەوەی کەس ، دەسی یارمەتیی ، بۆ ئەم جۆرە ڕووەکە جوانانە درێژکا و کەڵکیان لێ وەرگرێ.

(تورکیا ) ، چەن سەد ساڵێک لەمەوبەر و تا ئێستەش ، کۆکردنەوەی ئەم جۆرە پیازە سروشتییانەی دەسپێکردووە ، کە بە شێوەیەکی سرووشتیی هەن و پتر لە (25 ) کۆمپانیا ، لە نێوچە جیاجیاکان دا ، ئەم کارە دەکەن . داهاتی ساڵانەی زۆربەیان ، لە یەک ملیۆن دۆلار پتر دەبێ ، پتر لە (21 ) جۆری جیاواز کۆدەکرێتەوە ، بۆ ووڵاتانی ( ئەورووپا ) دەنێررێ و چەن جۆرێکیشیان ، وەک دەرمان کەڵکیان لێ وەردەگیرێ ، نرخی کیلۆیەکیشی خۆی لە ( 100 ) دۆلار دەدا . چونکە، دژی نەخۆشی ئیفلیجییە ، بۆ کوتانی منداڵ بەکاردێنرێ ، کە پێکهاتەکەی ( گڵانتاماین ) و ( نێڤالین ) ی لێ ئامادە دەکرێ.

لەبەر ئەوە خەڵکی ووڵاتی (تورکیا) ، بە جۆرێکی سەرسوورمێنەر ، سەریان تێ کردبوو و ئەم جۆرە پیازانەیان کۆ دەکردەوە ، مەترسی نەمانیان دروستکردبوو . بۆیە (Society Flora Fauna Preservation) لەگەڵ (World Wide Fund for Nature) ، کۆبوونەوەیەکیان دژی ( تورکیا ) کرد ، چونکە ترسی ئەوەیان هەبوو ، ئەم جۆرە ڕووەکە پڕ بایەخە ، بە تەواوی لە نێو بچێ ، هەر جۆرە ڕووەکێ نەمێنێ ، کە بە پارچەیە لە ئیکۆسیستەمی گەورە دەژمێَررێ ، کارێکی گەورە لە سرووشت دەکا و باڵانسی سیستەمی بایۆلۆژییەکەشی تێکدەدا . بۆیە دەوڵتی ( تورکیا ) ، دەربارەی بازرگانی پیازی گوڵی سروشتی و شێوازی کۆکردنەوەیان ، چەن یاسایەکی دەرکرد ، کە دەوڵەت چاودێری و کۆنتڕۆڵی کۆکردنەوەی بکات. لە ساڵی (1992) شەوە ، لە ووڵاتانی (ITES) دا بوو بە ئەندام ، هەر لە بەر ئەوەش بوو ، ساڵی (1993) ، کۆی ئەو پیازە سروشتییانەی بۆ دەرەوەی (تورکیا) دەنێرران ، لە ( 70 ) ملیۆنەوە ، بۆ (35) ملیۆن پیاز دابەزی ، کە ساڵی ( 1989 ) تۆمار کرابوو.

وەک ئاماژەم پێ کرد ، لە نێوچە جیاجیاکانی ( کوردستان ) دا ، ئەم جۆرە پیازانە ، بە شێوەیەکی سروشتیی دەڕوێ . بەڵام بە داخەوە ، تا ئێستە هەوڵ نەدراوە ، بە شێوەیەکی زانستیانە کۆکرێنەوە ، وەک بەڵگە تۆمارکرێن و لە گۆڤارە زانستییە نێودەوڵەتییەکانیشدا بڵاو بکرێنەوە.

هەروەها دەبێ ، شالیارگەری کشتوکالڕ ، هەموو ئەو پێداویستتیانە ئامادەکا ، کە بۆ ئەو جۆرە کارە پێویستن و یاسایەکی تایبەتیش ، بۆ کۆکردنەوەیان دانێ ، کە لە ڕووی ئابوورییەوە ، هەم کەڵکێکی گەورە ، بە هاووڵاتیانی دەڤەرەکە دەگەیەنێ ، هەم (کوردستان) یش ، بە وڵاتانی دەرەوە دەناسێنێ ، ئەو جۆرە پیازە گوڵدارانەی ، لە (کوردستان) یش دەڕوێن ، ئەمانەن:

1- Iris